|
Bozor funksiyalarini bajarishi bo’yicha
Kapital bozori instrumentlari
Iqtisodiy munosabatlarda aks etish mohiyatiga ko’ra
Qarz munosabatlarini
ifodalovchi instrumentlar
Ulush munosabatlarini
ifodalovchi instrumentlar
Hosila munosabatlarini
ifodalovchi instrumentlar
Obligatsiyalar, depozitlar va
depozit sertifikatlari, veksellar,
bank kreditlari
Oddiy va imtiyozli aksiyalar
Fyucherslar, opsionlar,
forvardlar, svoplar, varrantlar
Fizik shakli bo’yicha
Muomaladagi muddatlari
bo’yicha
Risk darajasi bo’yicha
Dokumentli (pechat qilingan
blanka, sertifikat shaklda) va
dokumentsiz (elektron shaklda)
Qisqa muddatldi (1 yilgacha),
o’rta muddatli (1 yildan 3-5
yilgacha), uzoq muddatli (5
yildan 50 yilgacha), muddatsiz
Risksiz, o’rtacha riskli va yuqori
riskli moliyaviy aktivlar
Daromadning shakllanishi va to’lash
mexanizmi bo’yicha
Qat’iy (obligatsiya ayrim turi, depozit
sertifikatlari,
veksel), suzuvchi (obligatsiya),
o’zgaruvchan ( oddiy aksiya, fyucherslar,
opsionlar va h.)
Muomalada bo’lish xarakteri bo’yicha
Bozor moliyaviy aktivlar (fond bozorlarida erkin
muomalada va oldi-sotdi ob’ekti hisoblanadigan),
nobozor moliyaviy aktivlar (bank depozitlari, tijorat
veksellari, sug’urta polislar va h.)
149
aktsiyalarida nominal qiymat bari bir ko’rsatiladi. Aktsiyalarga nominal qiymatning
belgilanishi fond bozori endigina rivojlanib borayotgan O’zbekiston uchun ham o’z
ahamiyatini saqlab qolgan. Bu, birinchidan, nominal qiymat qimmatli qog’oz egasiga
aynan ruhiy ta’sir ko’rsatadi va unga bu oddiygina mavxum majburiyat emas, balki
ma’lum bir miqdordagi mulkiy unvon, deb hisoblashga asos beradi. Bundan tashqari,
chiqarilgan aktsiyalarning nominal qiymatidan aktsiyadorlik jamiyatining ustav
sarmoyasi vujudga keladi. Aktsiyalarni nominal qiymatisiz chiqarish, shubhasiz,
hisobga olishda qiyinchiliklar tug’dirgan bular edi. Va, nixoyat, aktsiyalarni
ikkilamchi bozorda sotishda nominal hamda kurs qiymati o’rtasidagi ijobiy farq
imkoniyatli sarmoyador uchun kompaniyadagi ishlar ahvoliga nisbatan ayrim
xulosalarni chiqarish imkonini beradi, bu qimmatli qog’ozlarni harid qilish haqida
qaror qabul qilishda juda muhimdir. Turli mamlakatlarda aktsiyalarning eng kam
(minimal) nominal qiymatlari turlicha belgilangan. Aktsiyaning bozorda sotiladigan
narxi aktsiya kursi, deb nomlanadi. Bu aktsiyalar bahosining asosiy shaklidir. Ushbu
narx aktsiyaning real qiymatini belgilab beradi. Aktsiyalar kursi aktsiya bo’yicha
olinadigan dividendga bevosita bog’liq bo’lsa, ssuda foizining me’yoriga nisbatan
teskari munosabatda bo’ladi. Aktsiyalar kursi – bu kapitallashtirilgan dividend bo’lib,
u pul sarmoyasi summasiga tenglashtiriladi, ushbu kapital bankka qo’yilgan yoki
qarzga berilgan holda aktsiya bo’yicha olinadigan dividendga teng miqdorda
daromad keltiradi.Kurs bahosiga, dividend va qarz me’yoridan tashqari, boshqa
omillar ham ta’sir ko’rsatadi.
O’zbekiston hududida chiqariladigan aktsiyalar quyidagi turlarga bo’linadi:
1. Ochiq aktsiyadorlik jamiyatlarining aktsiyalari, ular ochiqchasiga muomalaga
chiqariladi va keyinchalik boshqa aktsiyadorlarning roziligisiz qo’ldan qo’lga o’tishi
mumkin, hamda yopiq aktsiyadorlik jamiyatlarining aktsiyalari, bular birlamchi
joylashtirilishda oldindan ajratib olingan sarmoyadorlar o’rtasida taqsimlanadi va
faqat kompaniya umumiy yig’ilishining roziligi bilan qo’ldan qo’lga o’tishi mumkin.
2. Egasining nomi yozilgan va ko’rsatuvchi egalik qiladigan aktsiyalar.
O’zbekistonda ko’pchilik aktsiyalar egasining nomi yozilgan shaklda chiqariladi.
3. Oddiy va imtiyozli.
Imtiyozli aktsiyalarning umumiy nominal qiymati kompaniya ustav
sarmoyasining 20 foizida oshmasligi kerak. Erkin iqtisodiyot sharoitida aktsiyalarni
jaxon amaliyotida juda ko’plab turlari mavjud bo’lib, ma’lum ma ‘noda ular
aktsiyalar bozorining jozibadorligi va muomalasi jarayonida investorlar va
emitentlarning o’zaro munosabatlarini belgilaydi. O’zbekiston qonunchiligida
aktsiyalarning har xil turlari – oddiy va imtiyozli, egasining nomi yozilgan va
"ko’rsatuvchi egalik qiladigan", shuningdek, kumulyativ aktsiyalarning ta’rifini
uchratish mumkin.
Obligatsiya (lotincha obligatio so’zidan, majburiyat) –bu uning egasi qarz
berganligidan guvohlik beruvchi va unga ushbu qimmatli qog’ozning nominal
qiymatini unda ko’rsatilgan muddatda belgilangan (qat’iy) foiz to’langan holda
qoplash majburiyatini tasdiqlovchi qimmatli qog’ozdir. Aktsiyadan farqli ravishda
obligatsiya emitentning mol–mulkiga nisbatan mulk unvoni hisoblanmaydi. U ovoz
berish va boshqarish xuquqini bermaydi. Obligatsiya – bu bir shaxsning (sarmoyador
150
– kreditorning) boshqa bir shaxsga (emitent – qarzdorga) mablag’larni foydalanish
uchun berganligi (kredit) haqidagi guvohnomadir. Obligatsiyalar ma’lum muddatga
chiqariladi va so’ndirilishi shart. Emitentning faoliyati tugatilganda ularning egalari
qimmatli qog’ozlar boshqa turlarining egalariga qaraganda an’anaviy tarzda
ustunlikka ega bo’ladi. Emitentning xususiyatiga ko’ra obligatsiyalar quyidagi uchta
katta guruhga bo’linadi: davlat obligatsiyalari, munitsipal obligatsiyalar, korxonalar
obligatsiyalari.
Moliyaviy aktivlar huquqiy jihatdan maqomga ega ekanligi, muomalada
erkinligi, yuqori likvidli aktiv ekanligi, risklilik darajasi yuqori ekanligi, nominal va
real qiymatlarga ega ekanligi hamda boshqa belgilari bilan o’ziga xos xususiyatlarga
ega.
Korxonalarda moliyaviy aktivlarni baholashda ikkita eng asosiy masala
moliyaviy risklarni hisobga olinmaganda – moliyaviy aktivlarning “ichki” yoki
“haqiqiy miqdori” qiymati (fair value) va daromadliligi hal etiladi. Bu ikkala
ko’rsatkich korxona moliyaviy direktorining moliyaviy aktivlar bo’yicha moliyaviy
qarorlar qabul qilishining minimum me’zoni bo’lib hisoblanadi.
Moliyaviy aktivlarining “ichki” yoki “haqiqiy miqdori” qiymati korxona uchun
moliyaviy aktivlarni sotib olish yoki sotib olmaslikdan qat’iy nazar bir xil natija
keltiruvchi qiymat bo’lib hisoblanadi. Boshqacha qilib aytganda moliyaivy
aktiqlarning real qiymatidir. Moliyaviy aktivlarning bunday qiymati kelgusida
moliyaviy aktivlar bilan bog’liq pul oqimlarining o’rtacha daromadlilik normasiga
diskontlangan qiymatlari yig’indisiga teng. Moliyaviy aktivlarning qiymatini
aniqlash uni sotib olish yoki sotib olmaslik bilan bog’liq moliyaviy qarorlarni qabul
qilishga xixmat qiladi. Moliyaviy aktivlar qiymati quyidagi formula yordamida
aniqlanadi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
