1 aksiyaga daromad = (Bitta aksiyaning nominal qiymati * dividend
nominalga %larda)/100;
Agar tashkilotda oddiy aksiyalar dividendlar darajasi o‘zgarishining doimiy
dinamikasi bilan bo‘lsa, unda sarmoya narxi quyidagicha aniqlanadi:
g
К
P
Д
К
fc
е
)
1
(
/
[
0
1
, (1.6);
Bu yerda: K – sarmoya narxi;
D – dividendning yaqin davrdagi kutilayotgan qiymati;
R – bitta oddiy aksiyaga emissiya narxi;
K
fc
– oddiy aksiyalarni chiqarish va sotish bo‘yicha xarajatlar koeffisiyenti
bo‘lib, u ularning emissiya narxiga mutlaq qiymati nisbatiga teng bo‘ladi;
g – dividendlar o‘sishining kutilayotgan sur‘ati, koeffisiyent.
Dividend to‘lovlarini muvofiqlashtirish muammosiga turlicha yondoshish
mumkin. Bir tomondan, muvofiqlashtirish ma‘lum mezonlarni maksimallashtirish
va minimallashtirishdagi ko‘rsatkichlar to‘plamini bildiradi. Ikkinchi tomondan,
muvofiqlashtirish deganda xulqning shunday strategiyasini tanlashni tushunish
mumkinki, unda barcha tomonlar manfaatlari eng yuqori darajada qondiriladi.
Hozirgi sharoitda korxona tomonidan to‘lanadigan dividendlar hajmining
eng maqbul qiymatini belgilash usullarini mustaqil ravishda tanlaydi. Shu bilan
36
birga, faqat shu korxonaga, tarmoqqa yoki hatto mintaqaga xos bo‘lgan alohida
xususiyatga ega mezonlar ham ko‘rib chiqiladi.
Umuman
olganda,
mamlakat
korxonalarida
dividend
siyosatining
samaradorligi hozirgi vaqtda yetarli emas, deb hisoblanadi. Barcha belgilarga
ko‘ra, yaqin bir necha yillarda korporativ qog‘ozlari dividend daromadi emas,
balki kurs o‘sishi aksiyalari bo‘lib qoladi.
Ish haqi. Ish haqini mehnatdan foydalanish uchun, xodimlarning mehnatdagi
xizmatlari uchun to‘lanadigan narx sifatida belgilash mumkin. Turmushda ish haqi
xodim o‘z xarajatlari va mehnat natijalariga muvofiq oladigan va turmushning
ma‘lum darajasini ta‘minlash uchun foydalanadigan pul mablag‘larining ma‘lum
miqdori sifatida tushuniladi.
Ish haqi huquqiy kategoriya sifatida – bu tuzilgan mehnat shartnomasi
shartlariga muvofiq o‘z vazifalarini bajargan xodim mehnatiga haq to‘lashdir.
Ish haqi mehnat narxining o‘zgartirilgan shakli bo‘lib, uning qiymati
quyidagilar bilan belgilanadi:
– ishchi kuchining qayta tiklanishini ta‘minlovchi turmush boyliklari
qiymati bilan;
– mehnat bozorida (uning tegishli segmenti doiralarida) talab va taklifning
o‘zaro nisbati bilan;
– ishchi kuchining iqtisodiyotdagi faoliyati mahsuldorligi bilan belgilanadi.
Mehnatga haq to‘lash ishlab chiqarilgan mahsulot yoki ko‘rsatilgan
xizmatlar uchun, jumladan, ta‘til, bayram kunlari va boshqa ishlanmagan vaqt
uchun mehnat qonunlari va jamoa shartnomalariga muvofiq muntazam olinadigan
haqdir. Pul daromadlarining bu turi ish tartibi va mehnat sharoitlari bilan bog‘liq
rag‘batlantiruvchi to‘lovlar, ustama haqlar, mukofotlar va bir marta beriladigan,
rag‘batlantiruvchi to‘lovlarni, shuningdek, oziq-ovqat, uy-joyga doimiy
xususiyatga ega to‘lovlarni o‘z ichiga oladi.
Ish beruvchi nuqtai nazaridan xodimlarning ish haqi ishchi kuchini
saqlashga xarajat va mahsulot tannarxi darajasi va foydaning bir qismidir. Biroq,
37
ish haqini inson kapitaliga investisiyalar deb baholash mumkinki, undan
foydalanish kelajakda firma daromadini jiddiy ravishda oshirishi mumkin.
Iqtisodiyotning davlat sektorida (byudjet va boshqa sohalar) to‘lanadigan ish
haqi davlat, munisipal boshqaruv organlari bilan tartibga solinadi, biznes va
tadbirkorlik sektorlarida to‘lanuvchi ish haqi va uning darajasi muayyan biznes-
tarkib tadbirkorlik faoliyatining muvaffaqiyatiga bog‘liq bo‘ladi hamda bozor
iqtisodiyoti qonunlariga ko‘ra shakllanadi. Iqtisodiyotning bozor sektorlarida
xodimlarni ishga yollash rekruting kompaniyalar va firmalar vositasida amalga
oshiriladi, unda har bir tijorat tarkibi talab darajasidagi mahoratga ega mutaxassis
iste‘mol savatchasining daromadning beriluvchi ijimoiy paketlar bilan
shakllanishida faol ishtirok etadi. Bu ―ishchi kuchi narxi‖ni belgilaydiki, bunga
farzandni chet elda o‘qitish qiymati, kottej qiymati, BMW va boshqa tijorat
transfertlari kirishi mumkin.
Ijtimoiy transfertlar – bu ekvivalent olinmasdan jamiyatga amalga
oshiriladigan pullik yoki natural (xizmatlar yoki tovarlar ko‘rinishidagi)
to‘lovlardir. Ijtimoiy transfertlar to‘lovining maqsadi – ijtimoiy himoya va aholi
turmush
sifatini
oshirish,
shuningdek,
mamlakatdagi
inson
resurslari
imkoniyatlarini rivojlantirishdir. Ijtimoiy transfertlarning tipik namunalari pensiya,
nafaqa, ijtimoiy yordam, stipendiya, ijtimoiy jamg‘armalar yoki o‘zga manbalar
mablag‘laridan boshqa to‘lovlar va xizmatlardir. Ijtimoiy transfertlar to‘lovi uchun
mablag‘lar manbalari davlat va mahalliy byudjetlar, ijtimoiy sug‘urtalashning
byudjetdan tashqari jamg‘armalari, jamoat tashkilotlari mablag‘laridir.
Ijtimoiy transfertlar yoki transfert to‘lovlari davlat va notijorat (professional,
diniy, xayriya) tashkilotlari tomonidan boyliklarni pul va natural shakllarda
aholiga, asosan, bepul asosda berishdan iborat qayta taqsimlash xususiyatiga ega
maqsadga qaratilgan operasiyani anglatadi.
Aholi daromadlarini shakllantirish va ishlatish jarayoni jamiyat rivojining
har bir bosqichida o‘z xos xususiyatga ega. Hozirgi bozor sharoiti xodimlar
daromadlarining parametrlarini tubdan o‘zgartirib yubordi:
38
– birinchidan, manbalar o‘zgardi – an‘anaviylariga yangilari (tadbirkorlik
faoliyatidan daromad, mulkdan daromadlar);
– ikkinchidan, daromadlarning sifat va miqdor bahosi o‘zgardi,
egallanuvchi va haqiqatan egallanuvchi daromadlar, to‘planish va ajralish
koeffisiyenti, daromad tanqisligi, tirikchilik minimumi, qashshoqlik darajasi, aholi
pul daromadlarining xarid qobiliyati kabi xususiyatlar paydo bo‘ldi;
– uchinchidan, aholi jon boshiga to‘g‘ri keladigan, jon boshiga to‘g‘ri
keladigan daromadlardagi ish haqining ulushi bilan, jon boshiga to‘g‘ri keladigan
pul daromadlarida ijtimoiy transfertlar ulushi bilan bog‘liq aholi daromadlarining
solishtirma bahosi kiritildi;
– to‘rtinchidan, daromadlardan foydalanishning yangi shakllari qo‘shildi:
majburiy to‘lovlar va badallar, chet el valyutasi, qimmatli qog‘ozlar, uy-joy
(ko‘chmas mulk) sotib olishga xarajatlar, bankka qo‘yilmalar.
Aholi
daromadlari
shakllanishining
asosiy
tamoyillari
quyidagilar
hisoblanadi:
– mehnatga ko‘ra (uning natijalari va sarf-harajatlariga ko‘ra) taqsimlash
tamoyili;
– mulkka ko‘ra taqsimlash tamoyili (mohiyati shundan iboratki, mulkning
har qanday turiga egalik qilish daromad olishni mo‘ljallaydi);
– ijtimoiy-kafolatlangan me‘yorlar bo‘yicha taqsimlash tamoyili (barcha
jamiyat a‘zolariga, birinchi navbatda, aholining ijtimoiy jihatdan yaxshi
himoyalanmagan qatlamlariga ijtimoiy himoyaning ma‘lum darajasini taqdim
qilish).
Mehnatga haq to‘lash ulushining pasayishi bozorga o‘tishda obyektiv
sabablarga ega: ishlab chiqarish hajmining pasayishi va yangi daromad
manbalarining (tadbirkorlik daromadi va mulkdan keladigan daromad) paydo
bo‘lishidir. Bu pasayish ijtimoiy transfertlar ko‘rinishidagi daromadlar
shakllanishining manbai bo‘lgan ijtimoiy maqsad fondlariga ajratmalarning
qisqarishiga olib keladi.
39
Aholining shaxsiy daromadlarini tahlil qilishda ―jami‖, ―nominal‖ va ―real‖
daromadlar kabi tushunchalarni qo‘llash mumkin.
Jami daromadlar – bu shaxsiy iste‘molga shaxsiy yordamchi xo‘jalikdan
natural tushumlar qiymatini va aholiga ijtimoiy fondlar hisobiga bepul va imtiyozli
xizmatlar qiymatini hisobga olgan holda kirimning barcha manbalari bo‘yicha pul
daromadlarining umumiy yig‘indisidir. Aholi jami daromadlari tarkibi 1.3-rasmda
ko‘rsatilgan.
Do'stlaringiz bilan baham: |