Toshkent davlat sharqshunoslik instituti iqtisodiyot nazariyasi

5.Ijtimoiy­iqtisodiy ehtiyojlarning mohiyati va turlari 
Odamlar yashash uchun iste‘mol qilishlari kerak; oziq­ovqat yeyishlari, kiyim­kechak 
kiyishlari,  ma‘lum  turar­joy  sharoitlariga  ega  bo‗lishlari  lozim.  Odamlarga  zarur  bo‗lgan  bu 
narsalar  tabiatda  tayyor  holda  mavjud  bo‗lmaydi.  Moddiy  ne‘matlarning  manbalari  mavjud 
bo‗lsada,  ularni  iste‘molga  yaroqli  narsalarga  aylantirish  uchun  insonga  kuch­quvvat, 
aql­idrok  berilgan.  Aql­idrokni  ishga  solib,  kasb­korni  egallab,  moddiy  imkoniyatlardan  o‗z 
rizqini  hosil  qilish  insonlar  YAIMasiga  yuklatildi.  Hayotiy  ehtiyojlarning  turlari  ko‗p.  Ular 
iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy, siyosiy, ma‘naviy va ratto sof fiziologik ehtiyojlardan iboratdir. 
Ular orasida ijtimoiy­iqtisodiy ehtiyojlar ustuvor ahamiyatga ega, chunki ularni qondirishning 
o‗zi  inson  uchun  birlamchi  zarurat,  bu  ishlab  chiqarishning  rivojlanishini  ta‘minlaydi. 
Odamlar  madaniyat,  san‘at,  siyosat  va  boshqa  qandaydir  ijtimoiy  faoliyat  bilan 
shug‗ullanishlaridan avval, ularning birlamchi ehtiyojlari - ovqatlanish, kiyinish, boshpanaga 
ega bo‗lish, Mehnat qilish ehtiyojlari yuzaga chiqishi tabiiy.  
Ijtimoiy­iqtisodiy  ehtiyojlar  -  kishilarning  yashashi,  Mehnat  qilishi  va  ma‘lum  iqtisodiy 
mavqega ega bo‗lishi uchun iste‘mol etilishi zarur mahsulotlar va xizmatlar majmuidir 
Bu  faqat  tirikchilik  ehtiyoji  emas,  balki  insonning  shaxs  sifatida  kamol  topishi  zarurati 
hamdir.  Uning  odatdagi  jismoniy  ehtiyojdan  farqi  shuki,  uni  Mehnat  vositasida  va  tabiat 
ishtirokida qondiriladi,  ya‘ni u ishlab chiqarish faoliyatini talab qiladi. Ehtiyoj, avvalambor, 
yakka tartibda bo‗ladi, chunki har bir odamning xususiyatiga qarab ehtiyoj farqlanadi. Ehtiyoj 
odamning jismoniy holati, Mehnati, didi va odatlariga ham bog‗liq. 
Jamiyatdagi  ehtiyojlar  o‗zining  turidan  qat‘i  nazar,  jamiyat  iqtisodiy  taraqqiyotida 
erishilgan daraja; jamiyatning ijtimoiy­iqtisodiy  tuzumi; hayot kechirishning tabiiy­geografik 
sharoiti; tarixiy­milliy an‘analar va odatlar bilan bog‗lanib ketadi. 
Muhokama  uchun  matn:  Iqtisodiyot  qoloq  bo‗lsa,  ehtiyojlar  doirasi  tor  bo‗ladi.  Aksincha, 
iqtisodiyot yuksak bo‗lsa, ehtiyoj keng va xilma­xil bo‗ladi. Shu jihatdan o‗rta asrdagi ehtiyoj 
bilan  hozirgi  asr  ehtiyojini  solishtirib  bo‗lmaydi.  Yoki  postindustrial  bosqichdagi  jamiyat 
ehtiyojlari bilan an‘anaviy iqtisodiyotlardagi kishilar ehtiyojlari hajmi va tarkibi o‗rtasida ham 
katta tafovutlar yuzaga chiqadi 
Ehtiyoj inson hayotining ajralmas qismidir. Ammo, ehtiyoj inson uchun tug‗ma belgi 
emas, u nasldan­naslga o‗tmaydi ham. U jamiyatda insonning sub‘ektiv xususiyatiga bog‗liq 
holda  yuzaga  keladi.  Shu  sababli  kishilarda  u  yoki  bu  ne‘matni  afzal  ko‗rish  mavjud. 
Ehtiyojlar  xilma­xilligidan  bir  odamning  ehtiyoji  boshqasinikiga  o‗xshamaydi,  chunki  u 
qat‘iy  ravishda  yakkalashgan.  Ammo  ehtiyojda  bir  qator  yirik  belgilar  borki,  ularga  qarab 
ehtiyojni  guruhlarga  bo‗lish  mumkin.  Bunga  ehtiyojning  xarakteri,  uning  nimaga  qaratilishi 
asos qilib olinadi.  
Ijtimoiy­iqtisodiy ehtiyojlar uch qismga bo‗linadi 
Moddiy ehtiyojlar 
Ijtimoiy­ma‘naviy 
ehtiyojlar 
Mehnat ehtiyoji 
Moddiy  ehtiyojlar  azaliy,  ular 
inson 
paydo 
bo‗lishi 
bilan 
yuzaga  kelgan.  Ular  tabiiy 
ehtiyojlardir.  Moddiy  ehtiyojlar 
eng  zarur  va  hayotiy  bo‗lib, 
oziq­ovqat, 
kiyim­kechak, 
turar­joy, 
transport, 
aloqa, 
gigiena 
ehtiyojlaridan 
iborat 
bo‗ladi.  Ularning  qondirilishi 
yashashning 
birlamchi 
sharoitidir. 
Ijtimoiy­ma‘naviy 
ehtiyojlar 
asosan 
xizmatlar 
(masalan, 
o‗qituvchi, 
vrach, 
san‘at 
arbobi 
xizmati)dan 
iborat 
bo‗lib,  ular  ma‘lum 
faoliyat  shakliga  ega, 
ularning 
yaqqol 
moddiy 
ko‗rinishi 
yo‗q. 
Mehnat  ehtiyojining  mavjudligi  faqat 
Mehnatsiz 
nozu 
ne‘matlar 
yaratib 
bo‗lmasligidan  emas,  balki  Mehnatsiz 
inson 
hayotining 
bo‗lmasligidan, 
Mehnatsiz  inson  shaxsi  kamol  topa 
olmasligidandir. 
Mehnat 
ehtiyoji 
insonning o‗zida mujassamlashgan, uning 
moddiy  shakli  yo‗q,  u  ishlashga  bo‗lgan 
ishtiyoqda  ifoda  etiladi.  Mehnat  ehtiyoji 
insonda 
Mehnat 
qilish, 
ijod 
etish 
qobiliyati borligidan kelib chiqadi. 

---

 
 
21 
 
Ehtiyojlar  kishilarning  yoshi,  jinsi,  oilaviy  arvoli,  kasbi,  Mehnatining  turi  kabi 
omillarga  bog‗liq.    Jamiyatning  umumiy  ehtiyoji  jamiyatda  yashayotgan  kishilarning  yakka 
ehtiyojlaridan  iborat  ekan,  umumiy  ehtiyojga  aholining  soni  va  tarkibi  ham  ta‘sir  qiladi. 
Keyingi  200  yil  ishida  yer  yuzidagi  aholi  soni  deyarli  5  marta  ko‗paydi.  Bu  ehtiyojga  ta‘sir 
etmay  qolmaydi,  albatta.  Aholining  yosh,  jins,  ma‘lumot  va  kasb  jihatidan  tarkibiga,  uning 
sanoat, qishloq xo‗jaligi, ilm­ma‘rifat sohalarida band bo‗lishiga qarab jamiyatdagi  umumiy 
ehtiyojlar har xil miqdorda va turlarda shakllanadi. 
Ehtiyojlarning  cheksizligi  ularning  to‗xtovsiz  yangilanib  borishidan  iborat.  Bunday 
jarayon barcha ijtimoiy­iqtisodiy tizimlarda mavjud bo‗lgan. Insoniyat paydo bo‗lgan davrdan 
boshlab  shu  kungacha  ehtiyojlarning  o‗sishi  kuzatiladi.  Ehtiyojni  qondirishga  intilish  har 
doim  iqtisodiy  o‗sishni  ta‘minlab  kelgan.  Ehtiyoj  o‗sishining  to‗xtashi  jamiyat  hayotining 
to‗xtashini bildiradi. Bu esa mutlaqo mumkin emas. 
Ehtiyojlar yuksalishining to‗rt jihati 
Muayyan 
ehtiyoj 
saqlangan 
holda,  uning 
kengayib, 
miqdoran 
ortib borishi. 
 
Mutlaqo 
yangi 
ehtiyojlar 
paydo  bo‗lib, 
uning 
ichki 
tarkibi 
o‗zgarishi. 
 
Muayyan  ehtiyojlar 
guruhi doirasida turli 
ehtiyojlar nisbatining 
o‗zgarishi. 
Bunda 
ehtiyoj 
umumiy 
tarzda 
saqlanadi, 
lekin 
uning 
aniq 
ko‗rinishlari 
va 
shakllari o‗zgaradi. 
 
Bir 
ehtiyojning 
ikkinchisi 
bilan 
almashtirilishi. 
Bunday 
almashuv 
o‗rinbosar 
ehtiyojlarning 
paydo 
bo‗lishi bilan yuzaga keladi va bunday 
ehtiyojlar 
yuksak 
rivojlangan 
iqtisodiyotga  xos.  Bu  o‗rinbosarlik 
mahsulotlarning  sifatiga,  narxiga  va 
iste‘mol uchun qulayligiga bog‗liq. 
Iste‘molsiz  ehtiyoj  yuzaga  kelmaydi,  chunki  faqat  iste‘mol  jarayonida  mahsulot  va 
xizmatlarning naqadar foydaliligi, ya‘ni ehtiyojni qondira olish xususiyatlari amaliy sinovdan 
o‗tadi.  Shundan  so‗nggina  yangi  ehtiyoj  tarqalib,  ommaviy  tus  oladi.  Ehtiyojni  qondirish 
uchun  ishlab  chiqarish  yuritiladi.  O‗z  navbatida  ishlab  chiqarish  yangi  ehtiyojlarni  yuzaga 
keltiradi.