Toshkent kimyo-texnologiya institiuti "tasdiqlayman"

GRAMMATIKA: MONOLOGIK MATN. MONOLOGIK MATNDA MAZMUN 

IZCHILLIGI VA OHANG.  

Monolog  -  so‘zlovchining  o‘ziga  yoki  tinglovchilarga 

qaratilgan  nutqdir.  Monologik  nutqda  so‘zlovchi  o‘ziga  ma’lum 

bo‘lgan voqea-hodisalar, o‘z ichki kechinmalari haqida ma’lumot 

beradi. Monologik nutq tinglovchilarni suhbatga faol aralashuvga  

undamaydi;  ulardan  aytilganlarga  javob  talab  qilmaydi.  Sintaktik 

jihatdan  monologik nutq murakkab tuzilgan bo‘lib, keng qamrovlidir. 

     Monologik  nutq  o‘z  xususiyatlariga  qarab    bir    necha    ko‘rinishda  bo‘lishi  mumkin:  ichki 

monolog  va  tashqi  monolog.    Tashqi    monologning  dramatik  monolog,    lirik  monolog,  xabar 

monolog  kabi turlari bor. 

     Ichki monolog badiiy adabiyotda qo‘llanuvchi uslubiy  usullardan biridir. Bu usul yuz bergan  

aniq    voqealarni    ularning    ta’sirida  qahramon  ichki  kechinmalarida  paydo  bo‘lgan    fikrlar  

sifatida  bayon etishi imkonini beradi. Ichki monolog so‘zlovchining ichki nutqidir. 

Tashqi  monolog  so‘zlovchining  tashqi  nutqidir.    Unda    til    imkoniyatlari  haqiqatga 

aylanadi.  So‘zlovchining  nutq  mazmunini  yetkazishga  ko‘maklashuvchi  turli  xil  harakatlari  

yordamida  bayon  etiladigan monologik nutq dramatik monolog deyiladi. Dramatik  monolog  

so‘zlayotgan  shaxsning  qo‘li,  gavdasi,  qoshi,  boshi,  kafti    kabi    a’zolari    zarurati  tug‘ilganda 

harakat qiladi. Turli tarzdagi ma’noli harakatlar  fikrning tinglovchi tomonidan yaxshi tushunib 

olinishiga ko‘maklashadi. 

            So‘zlovchining  ichki  his-tuyg‘ularini,  ruhiy    kechinmalarini    ifodalovchi  tashqi 

monologik  nutq  lirik  monolog  deyiladi.  Lirik  monologda  shaxsning  orzu-umidlari  tashqi 

dunyodan  olgan  taassurotlari    kelajak  rejalari  aks  etadi.  Masalan:  Uch kunda jadal bilan bitta 

do‘ppi bitkazaman. Men bu  do‘ppimning nusxasini toleyimdan chizdim, gullari yurak  qonimdan  

yaproqlari sariq chehralaridan namunadir.  

           So‘zlovchining yuz bergan voqea-hodisalar  haqida  hikoya  qilib berilishi xabar monolog 

hisoblanadi.  Xabar  monologida  voqea    raviy  tilidan  bayon  etiladi.  Xabar    monologi  

hikoyachilik, qissachilikda ko‘proq qo‘llaniladi. Masalan: Tush payti  maxsus  avtobusda  ishga  

boryapman. 

Polilog. Ikkidan ortiq  ishtirokchilarning  nutqidan  tuzilgan suhbat polilogdir. Polilog hamma til 

xususiyatlari  jihatidan    o‘zidir.  Faqat  unda  suhbatdoshlarning  soni  ko‘proq  bo‘ladi.  So‘zlovchi 

o‘rtaga tashlagan muammoga birdan ortiq ishtirokchi o‘z fikrini  bildirishi mumkin.