Nazorat savollar:
1. Iqtisodiy ta’lim va tarbiya bolalarga tevarar-atrofimizdagi iqtisodiyot
nimani o‘rganadi?
2. MTMda iqtisod o‘rganish zarurligi nimalardan iborat?
35
9-mavzu: BARKAMOL AVLODNI TARBIYALASHDA IQTISODIY
TA’LIMNING AHAMIYATI
Reja:
1. Barkamol avlodni tarbiyalashda iqtisodiy ta’limning ahamiyati
2. Iqtisodiy ong, iqtisodiy tarbiya, iqtisodiy ta’lim, iqtisodiy munosabatlar,
iqtisodiy rag‘batlantirish tushunchalarni o’rgatish
3. Bolalar iqtisodiy ongining qaror topishi ularda iqtisodiy tushunchalar
tizimini shakllantirish
Tayanch so‘zlar: avlod, rivojlanish, tarbiya, ta’lim, tushuncha, iqtisod
Sivilizatsiyaning ming yillik tajribasi, shuni ko‘rsatadiki, xususiy
mulkchilikni keng rivojlantirmay turib, xo‘jalikni samarali boshqarib bo‘lmaydi.
Sharqiy Yevropa, Xitoy, Janubi-Sharqiy Osiyo, Afrikaning bir qator
mamlakatlarida va Kubada jamiyat hayotini huquqsiz (ya’ni xususiy
mulkchiliksiz) yo‘lga qo‘yishga bo‘lgan turli urunishlar muvaffaqiyatsizlikka
uchradi. Mana shuning uchun xam O‘zbekistonda amalga oshirilayotgan islohatlar
yo‘liga muvofiq O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida Respublika
aholisining eng muhim iqtisodiy huquqi - mulk huquqi e’lon qilingan. Davlat
iqtisodiy faoliyatni, tadbirkorlikni, barcha mulk shakllarining teng huquqliligini va
huquqiy himoyasini kafolatlaydi. Har bir mulkdor o‘ziga tegishli mol-mulkka
egalik qiladi, undan foydalanidi va uni boshqaradi.
Lekin mulkdor yuqorida aytib o‘tilgan mulk huquqidan samarali foydalana
olishi uchun u iqtisodiy bilim asoslarini yaxshi bilishi va amalga oshirish uchun
eng yaxshi variantni tanlashi lozim. Buning uchun, o‘z navbatida, matematikani
yaxshi bilishi kerak. Chunki matematika iqtisodiyot bilan chambarchas
bog‘langan. Bunda iqtisod matematika oldida inson hayotining kundalik va
istiqboldagi dolzarb vazifalarni qo‘yish kerakligini nazarda tutish juda muhimdir.
Shu bois matematikani hayot bilan chambarchas bog‘liq holda o‘qitish kerak.
Shunda bola bog‘chada matematikani tushunmasdan yodlamaydi, balki uni
o‘zining kundalik va bulg‘usi vazifalarni xal etish asbobi deb biladi.
G‘arbda bu vazifa allaqachon xal etilgan va shu xolicha u muayyan vazifa
hisoblanmaydi, u haqda yozmaydilar ham, gapirmaydilar ham. U jamiyat hayoti
va oila tarzining ajralmas qismiga aylangan. Bolalar o‘zlarrining barcha
daromatlarini hisobga olgan holda, xarajatlarni planlashtiradilar, pullarini ota-
onalariga berib qo‘yadilar va bergan pullarini ortig‘i bilan oladilar. O‘z pullarini
ishonchli bo‘lishi uchun o‘ziga yaqin tutgan kishisini tanlaydilar.
Yuqoridagilardan kelib chiqib, bolalar uchun iqtisodiy tushunchalar qatoriga
quyidagilarni kiritish mumkin: Iqtisodiy ong, iqtisodiy tarbiya, iqtisodiy
ta’lim, iqtisodiy munosabatlar, iqtisodiy rag‘batlantirish? Xo‘jalik tizimi, iktisodiy
aloqalar,
iqtisodiy
integratsiya,
ishlab
chiqarish
dasturi,
korxonani
rivojlantirishning biznes-plani, investitsiyalar, ishlab chiqarishni tashkil etish,
tadbirkor - xo‘jalik yurituvchi subyekt, ish o‘rni, inson- iqtisod subyekti, yangi
36
texnalogiyalar. Yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan tushunchalarni bir-biri bilan o‘zaro
bog‘liqlikda idrok qilish oson bo‘lishi uchun o‘quv materiallarini yuqoridan pastga
sxemasi bo‘yicha tuzish maqsadga muvofiq:
- hayot va ish uchun zarur bo‘lgan xamma narsalarni yetkazib beruvchi
bog‘chaning ijtimoiy xo‘jaligi;
- regional xo‘jalik - maxalliy xomashyo va mehnat resurslari manbayi;
- xo‘jalik yurituvchi subektlarning soxaviy birlashmalari, ular birlashma
tarkibiga kiruvchi korxonalar ishini muvofiqlashtiradi;
- korxona - moddiy ishlab chiqarish va xizmat soxasining asosiy ishlab
chiqarish yacheykasi.
O‘quv materiallariga kiritiladigan barcha tushunchalar aniq mazkur
mashg‘ulot o‘tayotgan vaqtga kelib bolalar ongida shakllangan lug‘at doirasida
bayon qilinishi, bolaning fikrlari iqtisodiyotga kirib boradigan asosiy sohalarni
qamrab olishi kerak.
Yuksak ma’naviyatli ota-ona farzandlarini insonparvar, vatanparvar, axloqiy
jihatdan pok, bilimli, kamtar, oliyjanob qilib tarbiyalaydi.
Ma’naviyat ilm-fan, falsafa, ahloq, huquq, adabiyot va san’at, xalq ta’limi,
ommaviy axborot vositalari, urf-odatlar, an’analar, din va boshqa ko‘plab tarixiy
amaliy va zamonaviy qadriyatlarning ta’sirida shakllanadi. Aynan shuqadriyatlar
oilada ota-ona, katta yoshdagi oila a’zolari ta’sirida shakllanadi.
O‘zbek xalqi qadimdan oila ma’naviyatiga alohida e’tibor qaratgan.
Bugungi kunda ma’naviy merosdan foydalanib, mustaqil respublikamiz talabiga
javob beradigan yoshlarni tarbiyalash har bir oilaning muqaddas burchidir.
Bu burchni sharaf bilan ado etish oilada yosh avlod ongiga avlodlar
shajarasi,
kasb-kori,
urf-odatlari,
an’analari, tarbiya usullari, jamiyat
taraqqiyotidagi o‘rni, o‘ziga xos ijobiy tarixini singdirish, undan g‘ururlanish
hissini tarbiyalashdan boshlanadn. o‘z ota-onasidan, oilasi, avlod-ajdodlari
tarixidan g‘ururlangan inson o‘z o‘lkasi, millati, xalqi, tili, diii, madaniyatidan
g‘ururlanishi, Uni avaylab -asrashi, dunyoga ko‘z-ko‘z qilishi tabiiydir. Buning
uchun oilada bolaning ongiga yoshlikdan boshlab «sen tarixi boy, ulug‘ millatning
farzandisan», «sen ulug‘ mutafakkirlar, allomai-zamonlarni dunyoga keltirib,
tarbiyalagan bobokalonlarning ajdodisan», «o‘zbek xalqi boy ma’naviyatli,
vatanga, xalqqa, sadoqatli xalq», «Bizning mamlakat dunyoda tabiati eng go‘zal,
boy diyor» kabi tushunchalarni singdirib bormoq lozim.
Bolalar iqtisodiy ongining qaror topishi ularda iqtisodiy tushunchalar
tizimini shakllantirishni, ularning jamiyatni iqtisodiy rivojlantirish qonunyatlarini,
iqtisod, ishlab chiqarishni tashkil etishga doir umumiy ma’lumotlarni o‘zlashtirib
olishni, ularda fikrlash operatsialari (tahlil, sintez qilish, umumlashtirish va
boshqalar)ni rivojlantiradi va keyinchalik eng oddiy iqtisodiy tahlil qilish
ko‘nikma va malakalarni tarkib toptirishni nazarda tutadi. Shu sababli bog‘cha
yoshidagi bolalarning matematikaga oid mashg‘ulotlarida iqtisodiy elementlarni
oshirib borish lozim. Buning uchun bolalarni oila budjeti asoslariga o‘rgatish
kerak. Shunda ular turli xil oila xarajatlari, oila a’zolari daromadi (ish xaqi,
pensiya, stipendiya, yordam puli va boshqalar)ning qanday manbalar hisobiga
qoplanishini bilib oladilar. Bolalarni budjetning raqamlaridagi ifodasi bilan
37
tanishtirish, oilaning ovqatlanish, kiyim-bosh, poyabzal, kommunal xizmatlar,
o‘yin-kulgi, sayr-tamosha va hokazolar uchun bo‘ladigan xarajatlarni misollar va
o‘yinchoqlar bilan tushuntirish kerak. Shundan keyin bolaning shaxsiy budjetini
misol qilib ko‘rsatish kerak. Bolalarni daromad va xarajatlarni taqsimlashga
o‘rgatish,jamg‘armalardan qanday foydalanishni mumkinligini ularga gapirib
berish lozim.
Shundan so‘ng bolalarga ishlab chiqarish xarajatlari va ularning turlari
haqida oddiy tushunchalar berish kerak. Ularga qo‘shimcha ishlab chiqarish yoki
uy xo‘jaligini yuritishni, har qanday faoliyat xarajatlari bilan bog‘liqligini eng
oddiy misollarda tushuntirish lozim.
Do'stlaringiz bilan baham: |