I bob. Avtotransport shovqinining shahar muhitiga

        Yangi  asrning  ikkinchi  o‘n  yilligida  ekologik  sof  energiya  texnologiyalari 

uylarimizni,  korxonalarimizni  va  transport  vositalarining  energiya  ta’minotini 

o‘zgartirmoqda.  Kelgusi  o‘n,  yigirma  yilliklarda  bundan  ham  tubdan  o‘zgarishlar 

bo‘lishi mumkin, chunki ekologik sof energetikadan foydalanish sur’ati va dunyo 

bozori tezlashmoqda. 

Ekologik  toza  energetika tizimi  ehtimolliligi  xilma-xil, shu bilan birga,  yangi 

texnologiyalar  undan  keng  foydalanish  imkonini  yaratmoqda.  Jumladan, 

sellyulozali  etanol;  vodorodli  yoqilg‘i  elementlari;  atom  energetikasining  kelgusi 

avlodi, fotoelektr quyosh batareyasi va deyarli ko‘mir chiqindisini chiqarmaydigan 

stansiyalar  dunyo  mamlakatlari  iqtisodiyotini  ko‘proq  ekologik  toza  muqobil 

energiya manbai ta’minotiga qayta yo‘naltirmoqda. 

Qayta tiklanuvchi energiya manbalari qurilmalardan foydalanishga dastlab bir 

qadar  salmoqli  mablag‘  sarflansa-da,  ular  iqtisodiy  jihatdan  o‘zini  oqlaydi. 

An’anaviy  yoqilg‘i  bilan  ishlaydigan  energetika  tufayli  havoga  chiqayotgan 

oltingugurt, azot, uglerod oksidlari uzoq masofaga tarqaladi. Bundan tashqari, ular 

yomg‘ir  suvlari  bilan  qo‘shilib,  kislota  birikmalariga  aylanadi  hamda  yomg‘ir 

tarkibida  yerga  tushib,  o‘simliklarga,  tuproqqa  salbiy  ta’sir  ko‘rsatadi.  Atrof-

muhitda bunday kislotalarning ko‘payishi oqibatida, og‘ir metallar oziq-ovqatlarga 

---

55 

 

va  pirovardida  shu  mahsulotlar  orqali  inson  organizmiga  ta’sir  ko‘rsatadi.  Bunda 

bir zarar ikkinchi bir zararni ham o‘zi bilan birga olib keladi. 

Ekologik  toza  bo‘lgan  qayta  tiklanadigan  energiya  manbalari  atrof-muhitga 

ziyon  yetkazmaydi.  Aytish  kerakki,  bu  manbalar  odatda  yetarlicha  katta  bo‘lgan 

aholi  manzillari  va  yirik  sanoat  korxonalarini  to‘la  ta’minlash  imkoniyatiga  ega 

emas. Ular chekka qishloq, mahalla, kichik inshootlarni energiya bilan ta’minlaydi. 

Mamlakatimizda  qayta  tiklanadigan  ekologik  toza  energiya  manbalarini  qo‘llash 

katta istiqbolga ega va ekologik, ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan ham samaralidir. 

Hozirgi  kunda  dunyo  hamjamiyati  oldida  turgan  muhim  masalalardan  biri 

global miqyosda inson havfsizligini, xususan uning bir elementi bo'lmish ekologik 

xavfsizlikni  ta'minlash  masalasidir.  Bu  borada  juda  ko'p  izlanishlar  olib 

borilmoqda.  Ayniqsa,  har  qanday  yangilikning  o'ziga  yarasha  ijobiy  xususiyatlari 

bo'lgani holda uning salbiy  jihatlari ham bo'y ko'rsatib boraverishi hech kimga sir 

emas.  Misol  qiladigan  bo’lsak  avtomobillar  bizning  uzog’imizni  yaqin  qilib,  bir 

joydan  ikkinchi  joyga  tezda  yetib  olishimiz  uchun  qulay  vositadir.  Bu 

avtomobillarning  ijobiy  jihati  bo’lsa,  salbiy  jihati  esa  ulardan  chiqadigan  zararli 

gazlar va shovqindir.  

Butun dunyoda energetik inqiroz hukm surayotgan vaziyatda qayta tiklanadigan 

energiya manbasi yana ham ommabop bo‘lib bormoqda. Bu haqda O’zbekistonning 1- 

prezidenti Islom Karimov «Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O‘zbekiston sharoitida 

uni bartaraf etishning yo‘llari va choralari» nomli asarida O‘zbekiston uchun inqirozni 

bartaraf etish va jahon bozorida yangi marralarga chiqishning ishonchli yo‘llaridan biri 

sifatida  elektroenergetika  tizimini  modernizatsiya  qilish,  energiya  iste’molini 

kamaytirish  hamda  energiyani  tejashning  samarali  tizimini  joriy  etish  choralarini 

amalga oshirish lozimligini, mavjud resurslardan, birinchi navbatda, elektr va energiya 

resurslardan nechog‘li tejamli foydalana olishimizga bog‘liq ekanligini alohida qayd 

qilib o‘tgan edilar. Hozirgi paytda qazib olinadigan yoqilg‘ilar — ko‘mir, neft, tabiiy 

---

56 

 

gaz  va  uran  zaxirasi  dunyo  energetika  balansining  asosi  hisoblanadi. 

Energoresurslarini hozirgi darajada iste’mol qilishda dunyodagi neft zaxirasi — 45–50 

yilga,  tabiiy  gaz  —  70–75  yilga,  toshko‘mir  —  165–170  yilga,  qo‘ng‘ir  ko‘mir  — 

450–500  yilga  yetishi  mumkin.  Iqtisodiyotning  kelajakdagi  rivojlanishi,  aholining 

o‘sishi va mavjud an’anaviy energiya ta’minoti hisobga olinsa, energiya ta’minoti mos 

ravishda  ortib  boradi.  Undan  tashqari,  qazib  olingan  yoqilg‘ilarni  ishlatish  atrof-

muhitga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. 

Oxirgi  5-yil  mobaynida  quyosh  energetikasi  sohasiga  yo‘naltirilgan  yalpi 

investitsiyalar  hajmi  520  milliard 

dollarni,  jumladan,  faqat  2012-

yilning  o‘zida  143  milliard  dollarni 

tashkil  etdi.  Quyosh  stansiyalari 

tomonidan 

2012-yilda 

ishlab 

chiqarilgan  jami  elektr  energiyasi 

113 

milliard 

kilovatt-soatni, 

jumladan, 

fotoelektr 

stansiyalar   

bo‘yicha   110 milliard  

kilovatt-soatni tashkil etdi. (10-rasm) 

Yurtimizning  1-prezidenti  I.A.  Karimovning  “Muqobil  energiya  manbalarini 

yanada  rivojlantirish  chora-tadbirlari  tо‘g‘risida”  gi  farmonda  izohlaganlaridek, 

iqtisodiy taraqqiy etgan va rivojlanib borayotgan mamlakatlarda uglevodorod xom 

ashyosining  jaxon  miqyosidagi  zaxiralari  kamayib  borayotgan  sharoitda 

iqtisodiyotning  barqaror  rivojlanishi  va  raqobatbardoshligini  oshirishning  eng 

muxim omili sifatida muqobil energiya manbalaridan amalda foydalanish bo‘yicha 

ishlanmalar jadal suratlar bilan olib borilmoqda.  

Hozirgi  zamon  ilmiy-texnika  taraqqiyoti  sharoitida  shovqin  tashqi  muhitning 

jiddiy  salbiy  omillaridan  biri  bo’lib  qoldi.  Shaharlarning  yuksalishi,  transport  va 

 

10-rasm. Qayta tiklanuvchan energiya manbaalariga 

kiritilgan xalqaro investitsiyalar (mlrd $) 

 

---

57 

 

sanoatning  jadal  rivojlanishi,  ishlab  chiqarish  va  turmushda  yangi  texnika  (kuchli 

motorlar, elektr uskunalari, kompressorlar, radio, televidiniya, ro’zg’or asboblari va 

boshqalar) ning qo’llanilishi shovqin manbalarining ko’payishiga sabab bo’lmoqda. 

Misol  qilib  olsak  Rossiya  poytaxti  Moskva  shahrining  70%  hududida  shovqin 

miqdori me’yordan ortiqdir. Ba’zi aholi yashash joylarida shovqinning me’yoridan 

15-25 dBA gacha baland ekanligi kuzatildi. Aholi shikoyatlarinig 32% shovqinnig 

balandgiga to’gri keldi. Aholi orasida o’tkazilgan so’rovlar natijasida  

shovqinning ekologik muammolar orasida kuchli “uchlik”ka kirishi ma’lum bo’ldi.  

Shovqinning  salbiy  ta’siri  muammosi  global  harakter  kasb  etadi.  Buni  Yevropa 

yashil komissiyasi keltirgan hisobotidan ham ko’rish mumkin: Yevropa aholisining 

20%  shovqin  miqdori  65  dBA  dan  yuqori  hududlarda,  tahminan  40%  aholi  esa 

shovqin miqdori 55-65 dBA bo’lgan hududlarda istiqomat qiladi.    

Avtomobil  transporti,  izli  va  havo  transportlari  shaxarlardagi  asosiy  shovqin 

manbalaridir.  Shovqin  boshqa  ko’ngilsiz  omillar,  chunonchi:  tebranma  harakat, 

chang,  tutun,  gaz  bilan  ta’sir  etganda  odamga  kuchli  ta’sir  qiladi.  Ba’zi  yirik 

shaharlarda  shovqin  darajasi  sanoat  shovqini  kuchi  (80-100  dBA)  ga  tenglashib 

boradi. Shovqin va uning kishilar salomatligiga ko’rsatadigan salbiy ta’siriga qarshi 

kurashish xalqaro masalalardan biri hisoblanadi. Hozirgi vaqtda shovqin kasalliklar 

sonini  ko’paytiruvchi  omillardan biri deb  qaralmoqda.  Olimlar  asab,  yurak-tomir, 

va  yara  kasalliklarni,  shahar  axolisida  hamda  yumushi  shovqin  bilan  bog’liq 

bo’lgan  ba’zi  bir  kasbdagi  ishchilarda  quloq  og’irligi  kasalliklarining  ko’payib 

borayotganligini shovqindan deb qaramoqdalar. Shovqin birinchi navbatda eshitish 

organini  shikastlaydi.  Shovqinning  doimiy  tazyiq  etib  turishi  kishining  asabini 

buzadi.  Dam  olish  vaqtidagi  va  uyquda  orom  olish  paytidagi  shovqin  kishining 

salomatligiga juda yomon ta’sir etadi. O’zbekistonda shovqinga qarshi kurashishga 

davlat  miqyosidagi  muammo  sifatida  qaralmoqda.  Odam  organizmiga  shovqin 

ta’sir  etishining  oldini  olish  uchun  qator  tashkiliy,  texnik  va  meditsina  tadbirlari 

---

58 

 

ko’riladi. Texnologik uskunalar va turli xil transportlarning shovqinini pasaytirish 

tadbirlari  muvaffaqiyatli  amalga  oshirilmoqda,  ishlab  chiqarish  sharoitini 

sog’lomlashtirish  va  kishilarning  ayniqsa  tungi  paytlarda  normal  dam  olishini 

ta’minlash  bo’yicha  kompleks  injener-texnik  va  tashkiliy  choralar  ishlab 

chiqilmoqda.  Shunga  qaramasdan  yurtimizda  yil  sayin  jadal  suratlarda  ortib 

borayotgan  avtotransport  vositalaridan  chiqayotgan  shovqinga  qarshi  kurash 

dolzarbligicha qolmoqda. 

Bugungi  kunda  rivojlangan 

davlatlarda  aholi  yashash  joylarini 

shovqindan 

himoyalash 

maqsadida,  samarali  va  nisbatan 

arzonroq  hisoblangan  “ekran” 

lardan  foydalanilmoqda.  (11-rasm) 

Shovqindan himoyalovchi ekranlar 

aholi  yashash  joylarida  shovqin 

muammosini sezilarli yoki to’liq darajada bartaraf etibgina qolmasdan, shahardagi 

tanqis  hisoblanadigan  yer  maydonlarini  tejab,  shovqin  miqdori  me’yoridan  ortiq 

hududlarda  ham  aholi  yashashi  uchun  yoki,  ijtimoiy  soha  binolarini  qurish 

imkonini yaratib beradi. 

Birgina  Germaniyadagi  avtobanlarning  o’zida  (mahalliy  va  temir  yo’llardan 

tashqari)  har  yili  o’rtacha  277 000  m

2

    shovqindan  himoyalovchi  ekranlar 

o’rnatiladi.  Bu  ekranlar  barcha  normalarni  hisobga  olgan  tarzda  o’rnatiladi  va 

ularning  yagona  vazifasi  shovqindan  himoya  qilishdir.                  1975-2005  yillarda          

shovqindan  himoyalovchi  ekranlar  uchun  davlat  1,8  mlrd  yevroga  yaqin  mablag’ 

ajratdi.  Xuddi  shuncha  mablag’ni  qurilish  firmalari  ham  sarfladilar.  Bu 

monofunksiyali  inshoot  uchun  anchagina  katta  mablag’  deganidir.  Ammo  haddan 

tashqari ko’p bo’lmagan mablag’ bilan bu inshootni ko’p funksiyali qilish imkoni 

mavjud.  

 

11-rasm. Shovqindan himoyalovchi ekranlar 

---

59 

 

 

12-rasm. Shovqindan himoyalovchi ekranlar