Biologiya

peptidoglikan ( murein  yoki mukopeptid ) kiradi. Eukariot  organizmlar  hujayra  

qobig’ida  esa  bunday polimer  moddalar  bo’lmaydi.   

 

 

 

 

 Hujayra  devori  ma’lum  qattiqlik  va  shu  bilan  birga  elastiklikka  ham  

ega  bo’lishi  kerak. Hujayra  devorini  ultratovush  yoki  lizotsima  fermenti  bilan  

parchalash    mumkin.  Bunda    hujayra    sitoplazmatik    membrana    bilan    o’ralgan  

sitoplazma  va  uning  ichidagi  organoidlar  bilan  birgalikda  shar  shaklini  oladi. 

Devordan  mahrum  bo’lgan  hujayra   protoplast  (  yoki   sferoplast  ) deyiladi. 

---

20 

 

Hujayra    devori    bakteriyalarning    ko’payishida    va    genetik    materialning  

taqsimlanishida  muhim  rol  o’ynaydi.   

 

 

 

 

 

 

 

1884 – yilda  daniyalik  olim  Gramm  bakteriyalarni  bo’yashni  taklif  qildi. 

Bo’yashda    hujayra    devori    bo’yoqni    o’ziga    olishi    aniqlandi.  Bakteriyalar  

gensianviolet  moddasi  bilan  bo’yalib,  yod  eritmasi  bilan  ishlov  berilgandan  

so’ng  ayrimlari  spirt  ta’sirida  rangini  yo’qotsa,  boshqalari  ko’k ( havo  rang ) 

ligicha  qoladi. Bakteriyalarning  bu  xususiyatidan  foydalanib, ular  ikki guruhga  

bo’lingan:  Gramm    bo’yicha    bo’yaladiganlar  –  gramm    ijobiy,  gram    bo’yicha  

bo’yalmaydiganlar  –  gramm    salbiy    bakteriyalar    deb    nomlangan.  (  8  -  rasm  ).     

Bakteriyalarning    Gramm    bo’yicha    bo’yalishi    yoki    bo’yalmasligi    hujayra  

devorining  kimyoviy  tarkibiga  bog’liqligi  aniqlangan. Bakteriyalarning  Gramm 

bo’yicha  ranglanishidan  farqi   hujayra  devori  tarkibidagi  murein  miqdori  va  

uning  joylashishi  bilan  izohlanadi.   ( 9 - rasm).    

 

 

 

 

 

 Bakteriya    hujayrasi    aksariyat      hollarda    shilimshiq    qavat    bilan  

qoplangan    bo’ladi.    Bu    shilimshiq    qavat    kapsula    deyiladi.  Kapsulalar  

makrokapsula  ( qalinligi  0,2 mkm. dan ortiq ), mikrokapsula ( qalinligi  0,2 mkm. 

dan    kichik  ),  eruvchan    shilimshiq    va    shilimshiq    qavatlarga    bo’linadi. 

---

21 

 

 

 

 

 8 – rasm. Bakteriyalarning  Gram  bo’yicha  bo’yalishi.   

 

 

 

   

 

9 – rasm. Bakteriya  membranasining  tuzilishi.    

 

 

 

 Membrana    plasmatica  –  plazmatik    membrana;  lipopolisaccaridi  – 

lipopolisaxaridlar;  porina – to’siq; protein  di  membrana – membrana  oqsillari 

 

---

22 

 

Kimyoviy  tarkibiga  ko’ra  bakteriya  kapsulalari  ikki  guruhga  bo’linadi: 

polisaxarid    va    polipeptid    tarkibli    kapsulalar.  Lekin    lipidlardan    va  

geteropolisaxaridlardan    tuzilgan    kapsulalar    ham    uchrab    turadi.  Kapsulaning  

98%  suvdan    iborat.  Ayrim    bakteriyalarning    kapsulasi  hujayra    devori    atrofida  

shilimshiq  qavat  holida  uchramasdan   atrofga  tarqaladi, ya’ni  diffuziyalanadi.  

 

Shilimshiq    hosil    qiluvchi    bakteriyalar    suyuq    substratda    o’stirilganda  

muhitni    to’liq    shilimshiq    massaga    aylantirishi    mumkin.  Bu    hodisa    ayrim  

vaqtlarda    shakar    ishlab    chiqarishda    kuzatiladi.  Bu    jarayonni    Leuconostoc  

mesenteroides ( leykonostok ) bakteriyasi  sodir  qiladi.   

 

 

 

 

Kapsula    bir    qancha    foydali    xususiyatlarga    ega:hujayrani    mexanik  

shikastlanishdan,  qurib    qolishdan    saqlaydi,  qo’shimcha    osmotik    to’siq  

vazifasini    bajaradi,  faglar    bilan    zararlanishdan    himoya    qilish    vazifasini  

bajaradi.  Ayrim    vaqtlarda    kapsula    qo’shimcha    ozuqa    moddasi    vazifasini  

bajaradi. Ko’pgina  bakteriyalar  noqulay  muhitga  tushganlarida  shilimshiq  hosil  

qilish  qobiliyati  kuchayadi.