Davlatiy moliya

14-MAVZU: MOLIYA VA RISKLAR 

REJA: 

1. Risklarning mazmun-mohiyati. 

2. Moliyaviy risklarning tasniflanishi. 

3. Iqtisodiyotning turli bo‘g‘inlarida risklar. 

1. Risklarning mazmun-mohiyati 

Ma’lumki, moliya sohasida risklarni minimallashtirishga risk strategiyasini 

ishlab chiqish orqali erishish mumkin. 

Moliyaviy  risklarni  boshqarish  tizimi  riskning  yuzaga  kelishini  oldindan 

---

234 

xom-cho‘t qilish, risk tufayli yuzaga keladigan salbiy xolatlarga yo‘l qo‘ymaslik 

yoki ularning ta’sirini kamaytirish borasida chora-tadbirlar, usullar yig‘indisini 

o‘z ichiga oladi. 

Moliyaviy risklarni boshqarish tizimining obyekti moliya sektori faoliyatida 

yuzaga  keluvchi  risklar  bo‘lsa,  uning  subyekti  sifatida  riskga  o‘z  ta’sirini 

o‘tkazuvchi guruh, moliya sohasi hodimi yoki menejeri hisoblanadi. 

Moliyaviy  risklarni  boshqarish  strategiyasini  ishlab  chiqish  uchun  bank 

faoliyatini  chuqur  bilish,  moliyaviy  korxonalari  bajaradigan  operatsiyalarning 

samaradorligini aniqlay bilish, banklarning kredit, investitsiya, valyuta siyosati va 

boshqa faoliyatlari bo‘yicha optimal qarorlar qabul qilishga erishish, mijozlarning 

xo‘jalik  faoliyati  va  ularning  moliyaviy  ahvoli,  tarmoqlar  faoliyatining 

xususiyatlari va boshqalarni bilish lozim. 

Moliyaviy  risklarni  boshqarish  strategiyasi  xo‘jalik  yurituvchi 

subyektlarning  barcha  imkoniyatlaridan  to‘la  foydalanish,  korxonalarni 

rivojlantirish  istiqbollarini  belgilab  berish  va  moliyaviy  risklarni  oldini  olib 

banklar faoliyatining samaradorligini oshirishga imkon yaratadi. 

Hozirgi  paytda  O‘zbekistonda  ijtimoiy  yo‘naltirilgan  bozor  iqtisodiyotini 

shakllantirish jarayoni moliya-bank sektorini barqaror faoliyat yurituvchi tizimini 

yaratishni  ko‘zda  tutadi.  Chunki  moliya-bank  sektori  bozor  infratuzilmasining 

muhim  tarkibiy  qismlaridan  biri  hisoblanadi.  Ularning  barqarorligi  davlat 

ahamiyatiga egadir. 

Markazlashgan  iqtisodiyot  sharoitida  barcha  xo‘jalik  subyektlari  qat’iy 

yo‘riqnomalar,  buyruqlar,  me’yoriy  xujjatlar  bo‘yicha  faoliyat  olib  borganligi 

uchun risk va uning darajasini o‘ylashga to‘g‘ri kelmasdi. Oldindan qancha foyda 

olish  yoki  zarar  ko‘rish  mumkinligi  aniq  bo‘lar  edi.  Ko‘rilgan  zarar  odatda, 

korxonaning  yuqori  tashkiloti  yoki  vazirlik  tomonidan,  ba’zi  xollarda  turli  xil 

yo‘qotishlar bilan birga budjet mablag‘lari hisobidan qoplanardi. 

Bozor iqtisodiyoti sharoitida faoliyat ko‘rsatish korxonalardan faoliyatning 

yuqorida keltirilgan tamoyillarini o‘zgartirishni talab qiladi. Zamonaviy moliya-

bank  tizimini  risksiz  tasavvur  qilib  bo‘lmaydi.  Moliya  sohasini  risksiz 

operatsiyasi yo‘q, uning barcha operatsiyalari risk bilan bog‘liq bo‘lib, ularning 

darajasi operatsiya turiga qarab har xil bo‘lishi mumkin. Moliya-bank amaliyotida 

riskni umuman yo‘q qilish mumkin emasligi bois, uni oldindan ko‘ra bilish, uni 

kamaytirish choralarini ko‘rish lozim. 

Qadimgi  zamonlardan  risk  foydani  shakllantirish omili hisoblanadi.  J.B.Sey  va 

KurselSeneylar  fikricha  risk  foydaning  faqat  bir  qismini  shakllantirish  omili 

hisoblanadi

64

.  19-asrlarda  odamlarning  risk  qilishga  tayyorligi  ular  foydasining 

                                                           

64

Найт Ф.Х. Риск,неопределённость и прибыль. Пер.с англ. - М.: Дело, 2003. – С. 35. 

---

235 

shakllanishi  va  o‘zlashtirilishiga  olib  kelishi  bilan  izohlanardi.  Hozirgi  kunda 

shakllanayotgan foydaning asosiy qismi riskni samarali boshqarishdan vujudga keladi.  

“Risk” atamasi yevropaning ko‘p tillarida mavjud. Misol uchun greklarda 

“ridsikon” so‘zi mavjud bo‘lib, u qoya, cho‘qqi ma’nosini bildiradi. Italiyaliklar 

tilida “risiko” so‘zi xatar, tahdid ma’nosini, “risicare” so‘zi qoyadan mohirona 

o‘tish ma’nosini bildiradi.  Fransuzlardagi “risdoe” so‘zi tahdid, qoyani aylanib 

o‘tmoq  ma’nosini  beradi.  Iqtisodiy  lug‘atlarda  risk  –  xavf-xatar,  zarar  va 

yo‘qotish ehtimoli, xavf ehtimoli yoki muvaffaqiyat umidida xavf tomon borish 

ma’nosida kelishi ko‘rsatilgan.  

“Risk”  so‘zi  ispancha-portugalcha  so‘zdan  olingan  bo‘lib,  “suv  ostidagi 

qoya” degan ma’noni bildiradi. Taniqli lug‘atshunos S.I.Ojegovning rus tili izohli 

lug‘atida “risk - bu muvaffaqiyatga intilish, baxtli hodisaga umid” degan ma’no 

anglatadi  deyilsa,  mashhur  Vebster  lug‘atida  riskka  “xavf,  zarar  va  talafot 

ehtimoli” deb qaralgan. V.T. Sevryuk “risk - bu hol, bir ishlab chiqaruvchining 

situativ holati” degan ta’rifni bergan bo‘lsa, rus olimi A.Ol shanskiy “risk  - bu 

zarar  ko‘rish  yoki  manfaatni  qo‘ldan  chiqarish  bilan  bog‘liq  ehtimollar 

o‘lchamidir”

65

, degan ta’rifni keltiradi. 

Risk  nazariyasini  o‘rganishda  klassik  maktab  namoyondalari  muhim  hissa 

qo‘shishgan.  A.Smit  risk  va  foyda  o‘rtasidagi  o‘zaro  proportsionallik  tushunchasini 

oydinlashtirishga harakat qilgan. Uning ta’kidlashicha, “riskli holatlar yuqori bo‘lgan 

maydonda qonun bo‘yicha daromad kichik bo‘ladi, bu esa o‘z navbatida kutilayotgan 

daromad darajasini ko‘paytirish uchun usullar salmog‘i yanada ortib boradi”.  

Taniqli  lug‘atshunos  S.Ojegovning  rus  tili  lug‘atida  “risk  -  bu  muvaffaqiyatga 

intilish,  baxtli  hodisadan  umid”  ma’nolarini  anglatadi  deyilsa,  mashhur  Vebstera 

lug‘atida “risk - bu xavf, zarar yoki talofat ko‘rish ehtimoli”

66

, deb ifodalangan.  

Professor V.Usoskin “risk doimo noaniqlik bilan birga kelib, oxirgi, o‘z navbatida 

oldindan ko‘ra bilish qiyin yoki mumkin bo‘lmagan voqealar bilan bog‘liq bo‘ladi”, 

deya  izohlaydi.  ye.Stoyanova  fikricha:  “risk  -  bu  rejalashtirilgan  variantga  nisbatan 

daromad ola bilmaslik yoki zarar ko‘rish ehtimolidir”.  

Risk  to‘g‘risidagi  fikrlarni  umumlashtirilgan  holda  prof  V.V.Kovalyov 

quyidagicha ta’rif berib o‘tadi: 

Risk bu moliyaviy yo‘qotish darajasini belgilab: 

a)  qo‘yilgan maqsadga yetib bormaslik; 

b) noaniqliq holatda natijani belgilash; 

c)  subyektiv holatda belgtlangan natijani baholash. 

Investitsiya faoliyati ma’lum miqdordagi moliyaviy resurslarni talab qiladi. 

Bu sarflangan resurslardan investorlar ma’lum daromad, foyda olishni ko‘zlaydi. 

                                                           

65

Гвезденко А.А. Основы страхования. - М.: Финансы и статистика, 1999.– С. 148. 

66

Севрук В.Т. Банковские риски. Москва: Дело, 1995. - С. 3 

---

236 

Mazkur  foyda  esa  investorlarning  xarajatlarini,  inflyatsiya  omilini,  tadbirkorlik 

riskini  qoplashi  lozim.  Ammo  amaliyotda  investorlar  har  doim  ham  kutilgan, 

rejalashtirilgan  natijalarga  erisha  olmaydilar.  Buning  asosiy  sabablaridan  biri  - 

risklarning mavjudligidir.  

Risk  bilan  noaniqlikning  farqi  shundaki,  natijalar  ehtimolligi  joriy  davr 

ma’lumotlari asosida baholanayotgan vaqtda risk e’tiborga olinadi. Noaniqlik esa 

bunday ehtimollik o‘tgan va kelasi davr ma’lumotlari yetishmasligi yoki to‘liq 

emasligi sababli subyektiv aniqlangan vaqtda e’tiborga olinadi. Har qanday holda 

ham kelgusi iqtisodiy holatlar istiqbolini belgilash (inflyatsiya, foiz stavkasi, talab 

va  taklif,  ishlab  chiqarish,  sotish  hajmi  va  boshqalar)  kelajakning  ma’lum 

emasligi  sababli  faqat  taxminiy  va  noaniq  natijalar  bo‘lishi  mumkin.  Chunki 

o‘tgan davr ma’lumotlari asosida faqat noma’lum kelajakda yuz berishi mumkin 

bo‘lib o‘tgan rivojlanish tendensiyasini aniqlash mumkin. 

Noaniqlik va risklarning har ikkalasi ham loyihadagi yo‘qotish va zararlarga 

bog‘liq  bo‘lganligi  uchun  ularning  bir-biri  bilan  uzviy  aloqadorlikda  ifodalash 

maqsadga muvofiqdir. 

Investitsion loyihalar kelajakka qaratilganligi sababli, ularni amalga oshirish 

natijalarini  aniq  taxmin  qilish  muammodir.  Bunday  loyihalar  kutilishi  mumkin 

bo‘lgan  risklar  va  noaniqliklarni  hisobga  olgan  holda  bajarilishi  kerak. 

Investitsion  qaror  bir  qator  kutilishi  mumkin  bo‘lgan  oqibatlarga  ega  bo‘lgan 

hollarda, qaror riskli yoki noaniqliklarga ega deb ataladi.