Toshkent «Adolat» 2018 davlat va huquq nazariyasi

47

II bob.

 Davlat va huquqning

vujudga kеlishi

Qadimgi kishilik jamiyatining «oltin 

davri» bo‘lmish ibtidoiy tuzum o‘z intihosiga 

yuz tuta boshladi. Bu tuzum o‘zining tabiiy 

yemirilish pallasiga kirdi. O‘zlashtiruvchi 

iqtisodiyotdan ishlab chiqaruvchi iqtisodiyot-

ga o‘tilishi insoniyat hayotining barcha sohalarida muhim sifat o‘zgarishlariga 

olib keldi. Yangi tosh asri (neolit) davrida moddiy ne’matlar yaratishning yangi 

manbalari  paydo bo‘lishi, ishlab chiqarishning rivojlanishi, mehnat qilish qurol-

vositalarining takomillashuvi, insonlarda tajriba va malakaning ortishi nati-

jasida jamiyatni uyushtirish va boshqarishning urug‘-qabiladoshlik shakli o‘z 

ahamiyatini yo‘qota bordi.

Bu davrda metal eritish va metal qurol tayyorlash ishlab chiqarish vositala-

rining takomillashib borishiga sabab bo‘ldi. Pirovardida, jamiyatning iqtisodiy 

negizi o‘sib bordi, ijtimoiy va ma’naviy hayot boyib, rang-barang bo‘lib o‘zgarib 

bordi. Ibtidoiy jamiyat iqtisodiyoti o‘sishiga, ishlab chiqarishning sifat jihatdan 

yangi jabhalari va hosil olishning yangi usullarining topilishiga mehnatning 

malakalashuvi, ijtimoiy mehnat taqsimoti hal qiluvchi ta’sir ko‘rsatdi.

Tarixiy va ilmiy manbalarda ta’kidlanishicha, ibtidoiy tuzum davrida jami-

yat hayotida 

uchta yirik mehnat taqsimoti sodir bo‘lganligi ma’lum. Murakkab 

tabiiy shart-sharoit, hayvonlarni vahshiyona ovlashning ortib borishi ular bio-

massasining kamayishiga olib kelib, o‘sib borayotgan aholining ehtiyojlarini 

qondirishga yetishmasligi kelib chiqdi. Oziq-ovqat manbalarini kengaytirishga 

majbur bo‘linadi. Hosil beruvchi ekin ekish sohasi kengaya bordi. Ko‘plab qabi-

lalar sug‘orishga asoslangan dehqonchilikka ixtisoslashadilar.

Ijtimoiy mehnat taqsimoti inqilobiy xususiyatga ega bo‘ldi. Dastlab odam-

lar hayvonlarni uy hayvoniga aylantirishni va ko‘paytirishni o‘rganadilar. Bu 

ish mehnatning asosiy sohasiga aylanib, yer haydash yoki ov qilishga nis-

batan ancha foydali bo‘lgan. «Cho‘ponlik bilan shug‘ullanuvchi qabilalar boshqa 

varvarlar ommasidan ajralib chiqqanlar: bu – 

birinchi yirik ijtimoiy mehnat 

taqsimoti edi. Cho‘ponlik bilan shug‘ullanuvchi qabilalar boshqa varvarlarga 

qaraganda ko‘proq mahsulot ishlab chiqarar edilar, shu bilan birga ular ishlab 

chiqaradigan tirikchilik vositalarining xili ham boshqacha edi»

1

.

Shunday qilib, mehnatning chorvachilik turi dehqonchilikdan ajralib chiq-

di. Bu dastlabki mehnat taqsimoti ibtidoiy jamoa tuzumini yirik o‘zgarishlarga 

olib keldi. Shu davrgacha ishlab chiqarilgan mahsulotlar qatoriga sut, go‘sht, 

yog‘, jun, teri kabi mahsulotlar qo‘shildi. Dehqonchilikda ham, chorvachilikda 

ham ixtisoslashish kuchayib borishi oqibatida mehnat unumdorligi oshib bor-

1 

Marks K. va Engels F. Ikki tomlik tanlangan asarlar. «O‘zdavnashr, 1959, II tom. – 337-bet.