Toshkent «Adolat» 2018 davlat va huquq nazariyasi

44

Odilqoriyev X.T. 

Davlat va huquq nazariyasi

Shunday qilib, qon jihatidan yaqin bir necha oilalarning ittifoqi ibtidoiy 

urug‘ jamoasi hisoblanadi. Bunday urug‘lar ekzogam oilaviy munosabatlar 

mavjudligining natijasi edi. Urug‘lar tabiiy shart-sharoitlari hayot kechirish uchun 

qulay bo‘lgan hududlarni, masalan, o‘rmonlar, daryo va ko‘l havzalarining 

bo‘ylarini makon qilib joylashishga (o‘troqlashishga) intilganlar. Shunday qulay 

maskanlar uchun urug‘lar o‘rtasida urushlar, talashib-tortishishlar bo‘lib 

turgan.

Tabiiy qulay maskanlarga ega bo‘lish uchun tez-tez bo‘lib turadigan 

urushlar urug‘larning o‘zaro ittifoqlar tuzishiga sabab bo‘lgan. Hududiy yaqinlik, 

qon yaqinligi va tillashuv imkoniyatlari asosida urug‘lar birlashib, 

fratriyalar-

ni, kuriyalarni (urug‘ ittifoqlarini), bir necha fratriyalar, kuriyalar birlashib 

qabilalarni tashkil etardi. So‘ngra, vaziyat taqozo qilganda qabilalar ittifoqi 

vujudga kelgan.

Kishilarning bunday katta uyushmalarining, jamoalarining birgalikda-

gi turmush kechirishini tashkil etish u yerda muayyan boshqaruv mavjud 

bo‘lishini taqozo qilardi. Boshqaruv ehtiyoji esa ma’lum ijtimoiy hokimiyat 

tizimi shakllanishiga sabab bo‘lgan.

Tashqi bosqinchiliklardan himoyalanish, hududni muhofaza etish, ishlab 

chiqarish, sug‘orish va dehqonchilik ishlarini unumli tashkil etish, jamoaning 

ichki va tashqi aloqalarini olib borish, diniy urf-odatlarni amalga oshirish, ja-

moa a’zolari o‘rtasida vujudga keluvchi nizoli masalalarni hal etish, umuman 

urug‘ni, qabilani boshqarish kabi muhim vazifalarni bajarish jamoa a’zolari 

orasidan saylab qo‘yiladigan oqsoqollarga yuklatilgan. 

Qabila va fratriyalar 

oqsoqollar kengashi tomonidan boshqarilardi. Urug‘ 

tepasida urug‘ning umumiy yig‘ilishida katta hayotiy tajribaga ega bo‘lgan va 

ko‘pchilik hurmatini qozongan shaxslardan saylab qo‘yiladigan oqsoqollar yoki 

harbiy boshliqlar turardi.

Urug‘chilik tuzumining iqtisodiy munosabatlariga urug‘ ishlarini boshqa-

rish tizimi va ijtimoiy hokimiyatni tashkil etish tartibi mos kelardi. Bu sha-

roitda hokimiyat butun jamiyatga tegishli edi. Hokimiyat jamiyatdan ajratilgan 

emas, balki unga muvofiq edi. Birgalikda hayot kechirishning hamma masa-

lalari: ishlab chiqarish faoliyati, urush olib borish, diniy marosimlar o‘tkazish, 

kishilar o‘rtasidagi nizolarni hal qilish va boshqalar urug‘ a’zolarining umumiy 

yig‘ilishida qarab chiqilar va hal etilardi. Urug‘ a’zolarining majlisi (umumiy 

yig‘ilishi) uning oliy hokimiyat organi edi. Oqsoqollar va harbiy boshliqlar hech 

qanday imtiyozlardan foydalanmasdilar, alohida boshqarish yoki majbur etish 

apparatlariga ega emas edilar va ularning qo‘llaridagi hokimiyat birdan-bir 

shaxsiy ma’naviy obro‘lariga hamda barcha urug‘ a’zolarining ularga bo‘lgan 

hurmati va qo‘llab-quvvatlashlariga tayanardi. F. Engels bu haqda shunday deb 

---