«sharq» nashriyot-matbaa aksiyadorlik kompaniyasi bosh tahririyati

Hayvonlarning harakat organlari evolutsiyasi. 
Ko‘pchilik  hayvonlarda 
tana  shaklini  saqlash,  himoya  qilish  va  harakatni  ta’minlovchi  turli  xildagi 
tayanch  sistemalar  mavjud. 
Bir  hujayrali  va  umurtqasiz  hayvonlarda  ichki,  gidrostatik  va  tashqi 
skelet  bo‘ladi.  Murakkab  tuzilishga  ega  ichki  skelet  bir  hujayrali  dengiz 
hayvonlarida  bo‘ladi.  Uning  skeleti  hujayra  markazidan  chiquvchi  ignaga 
o‘xshash  bo‘lib,  kremniy  oksididan  tuzilgan.  Bu  ichki  skelet  organizmni 
zararlanishdan  saqlash  va  suvli  muhitda  harakatlanishga  imkon  beradi. 
Koloniya holda yashovchi korall poliplarida ichki skelet bo‘lib, ular ohakdan 
tuzilgan.  Koloniyani  tashkil  etadigan  har  bir  polip  dengiz  suvidagi  tuzlardan 
nina  shakldagi  ichki  skeletni  hosil  qiladi.  Natijada  ko‘p  sonli  poliplardan 
iborat  koloniya  ichida  zich  va  qattiq  tayanch  vazifasini  bajaradigan  skelet 
paydo  bo‘ladi.

---

212
Gidrostatik  skelet  umurtqasiz  hayvonlar,  masalan,  to‘garak  va  halqali 
chuvalchanglarda  uchraydi.  Uning  tanasida  alohida  to‘qima  suyuqligi  bo‘lib, 
muskullarga  bosim  ko‘rsatadi.  Mazkur  bosim  ta’sirida  muskullar  qisqaradi 
va  chuvalchang  harakatlanadi  (68-rasm).
Tashqi skelet bo‘g‘imoyoqlilarda uchraydi. U teri hujayralarining hosilasi 
bo‘lib,  xitindan  iborat.  Shu  sababli  ular  xitin  qoplami  deyiladi.
Tashqi  skeletning  harakatda  ishtirok  etadigan  ayrim  qismlari,  tana 
bo‘limlarining  bo‘g‘imlarida  xitin  qoplami  yumshoq  bo‘ladi.  Bo‘g‘imlarning 
harakati xitin qoplamiga birikkan muskullarning qisqarishi orqali ta’minlanadi.
Xitin  qoplami  bo‘g‘imoyoqlilarning  tanasidan  suv  yo‘qotilishining  oldini 
oladi.  Shunday  qilib,  bo‘g‘imoyoqlilarning  tashqi  skeleti  (xitin  qoplami) 
tayanch  va  ichki  organlarni  himoya  qilish,  organizmni  ortiqcha  suv 
yo‘qotishdan  asrash  vazifalarini  bajaradi.
Xordali hayvonlarda ichki skeletning, ya’ni xorda, umurtqali hayvonlarda 
esa  umurtqa  pog‘onasining  paydo  bo‘lishi  hayvonlar  evolutsiyasidagi  yirik 
aromorfozlardan  biri  sanaladi.
 
Tirik organizmlarning muhim xususiyatlaridan biri harakatlanish sanaladi. 
Harakatlanish  tufayli  hayvonlar  dushmandan  himoyalanadi,  oziq  izlab 
topadi,  naslini  himoya  qiladi.  Evolutsiya  jarayonida  tayanch  organlarining 
takomillashuvi  bilan  bir  qatorda  harakat  organlari  ham  taraqqiy  etgan. 
Hayvonlarning  harakatlanishi  maxsus  qisqarish  xususiyatiga  ega  bo‘lgan 
muskullarning  bo‘lishi  bilan  bog‘liq.  Bir  hujayrali  sodda  hayvonlar 
sitoplazma  o‘simtalari,  xivchinlar  va  kiprikchalar  yordamida  harakatlanadi. 
Tuban  ko‘p  hujayralilar,  masalan,  bo‘shliqichlilarda  maxsus  harakat 
organlari  bo‘lmaydi.  Ular  ektoderma  qavatidagi  teri-muskul  hujayralari, 
entoderma  qavatidagi  hazm  qiluvchi  hujayralaridagi  muskul  tolachalarining 
qisqarishi  hisobiga  harakatlanadi. 
Chuvalchanglarning  teri-muskul  xaltasida  halqasimon  va  bo‘ylama 
muskullar  rivojlangan.  Ko‘p  tukli  halqali  chuvalchanglar  tanasining  har  bir 
segmentida  maxsus  harakat  organlari  –  muskulli  o‘simtalar  (parapodiylar) 
shakllangan.  Molluskalarning  muskulli  oyoqlari  mavjud.  Bo‘g‘imoyoqlilarda