Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги наманган муҳандислик – Қурилиш

SHAMOL GENERATORINING INNOVATSION TEXNOLOGIYASI. 
mag. S.Q.Saloydinov (TDTU) 
talaba J.X.Mamadaliyev (NamMQIi) 
Hozirgi kungacha ishlab chiqarilayotgan elektr energiyalarini qayta 
tiklanmaydigan energiya resurslaridan olinishi va ularni xalq is’temolida 
foydalanilishi, energiya resurslarini esa kundan-kunga kamayib ketishiga olib 

---

446 
kelmoqda. 
O’zbekistonda elektr energiyasini ishlab chiqarish uchun asosiy xom-ashyo 
sifatida qayta tiklanmaydigan energiya resurslari (ko’mir, tabiiy gaz, mazut, neft va 
neft mahsulotlari va boshqalar)dan foydalanilmoqda. Bu energiya manbalaridan 
foydalanish birinchi navbatda ekologiyaga zarar keltirsa, keyingi o’rinda resurs 
tanqisligiga olib keladi. [1] 
Bu muammolarni yechishning asosiy masalalaridan biri bu muqobil energiya 
manbarini o’ylab topish va uni xalq xo’jaligi sohalariga tadbiq etishdan iboratdir. 
Hozirgi kunda muqobil energiya manbalari (shamol generatori, quyosh panellari, 
to’lqin energiyasi va boshqalar)ni rivojlantirish va mavjudlarini yanada 
takomillashtirish dolzarb masala bo’lib hisoblanmoqda [2]. 
Shamol deyarli yerning barcha qismlarida tarqalganini inobatga olgan holda 
quyidagi statistik ma’lumotlarni ko’rish mumkun. Shamolning yillik nazariy 
zahirasi yer yuzidagi barcha energiya zahirasidan 100 marta ortiq bo’lib, 
3300x1012kWt/soatni tashkil qiladi. Ammo bu energiyaning faqatgina 10-12% 
foydalanish mumkin [3]. 
Iqtisodiy jihatdan joydagi shamolning tezligi 5m/s dan kam bo’lmasa shamol 
generatoridan foydalanish maqsadga muofiqdir. 
Shamol energiyasi shamolga perpendikulyar joylashgan ma’lum maydon 
ta’siri orqali aniqlanadi ya’ni: Nsham.oqimi=0,0049*q*V*F 
(1) 
Bu yerda: q – havoning zichligi (temperature va atmosfera bosimiga 
nisbatan), kg/m3; V – havo oqimining tezligi, m/s; F –maydon yuzasi, m2. 
Shamol energetik qurilmasi uzatayotgan energiya miqdori, havo oqimi hosil 
qilayotgan energiya miqdoridan tubdan farq qiladi. Bunga sabab esa energiyaning 
ma’lum bir qismi reduktor va generatorda isrof bo’lishidir.
Shamol energetik qurulmasining quvvati quyidagi formulada hisoblash 
mumkun. Nsham.ener.quril.=0,00386*q*V*D2*
par.* red.* gen. 
(2) 
Bu yerda : D – ish g’ildiragi diametrik, m:
red.va gen. – reduktor va 
generatorning FIKi:
par. – parraklarda isrof bo’lgan havo oqimi energiyasi. [3] 
Hozirgi kunda shamol energiyasiga hamda shamol energiyasidan 
foydalanishga ehtiyoj sezilmoqda. Bunga sabab esa ekologik toza va hamyonbop 
energiyani hosil qila olish imkonining borligidir. 
Shamol energiyasini olish, undan foydalanish 
va FIKni oshirish biroz qiyin masala hisoblanadi. 
Bugungi kunda shamol generatorlarini ishlatuvchi 
mexanizm va qurilmalarini optimal va zamonaviy 
ko’rinishga 
ega 
bo’lgan 
shakllari 
ishlab 
chiqarilmoqda.
Biz taklif qilayotgan shamol generator 
oldingisidan shu “Aqlli” (“smart”) ligi bilan farq 
qiladi. Shamol generatorlarida odatda shamol 
tezligi nolga yaqinlashganda energiya ishlab 
chiqarish jarayoni to`xtaydi. Buni oldini olish uchun mayatnikli mexanik soatlarni 

---

447 
va ularning ishlash prinsipini qo`llab ko`ramiz. 
1-rasm. Innovatsion shamol generatorining qo`shimcha mexanizmi. 
 
Yuqoridagi rasmda generatorning bir tomonida shamol yo’nalganda 
generatorni harakatga keltiruvchi parraklar, ikkinchi tomoniga esa yo’nalishni 
belgilovchi moslama bilan jihozlanganini ko’rish mumkin. Biz shu yo’naltiruvchi 
moslamaning yoniga yoki generatorning old qismiga mexanik soat prinsipini 
qo’llab shamol bo’lmagan vaqtlarda ham energiya hosil qilishmumkin. Bu 
generatorning “Aqlli” (“smart”) ligi qayerda? Gap shundaki, shu soat mexanizmini 
harakatga keltirish va uni nazorat qilish avtomatlashtirilgan tizim orqali 
boshqariladi. Ya’ni generatorni ishga tushirilganda mexanizm o’zining potensial 
energiyasini generatorga uzatadi. O’zi esa qayta yana ishchi holatga keltirish uchun 
dasturiy ta’minotga ega bo’lgan qo’shimcha avtomatik qurilma yordamida amalga 
oshiriladi va qayta ishga tushiradi. 
Agar bu qurulma ishlayotgan vaqtda shamol bo’lsa mexanizm ishini ajratish 
relesi ta’qiqlaydi va ishini to’xtatadi. Bu vazifalar albatta dasturiy ta’minot orqali 
amalga oshirilishi nazarda tutiladi. Bu ta’minot orqali shamol generator faoliyati 
to’g’ri tashkil etiladi va elektrenergiya ishlab chiqarish tizimidagi uzluksizlik 
ta’minlanadi. 
Issiqlik elektr stansiyalarining mamlakat hududida salmoqli o’rin egallashi 
va energiyaning katta qismini ishlab chiqarishda yetakchiligini hisobga olsak 
dastlab ikki muammo yuzaga kelagi. Birinchidan, yoqilg’ining ham ohiri borligi 
bo’lsa, ikkinchisi, bu yoqilayotgan yoqilg’ining ekologiyaga qilayotgan zarari. Bu 
ikki masala ham dolzarb hisoblanadi. Tabiiy boyliklarimizning ham chegarasi bor 
[4]. 
Noana’naviy elektr stansiyalarining 
afzalliklaridan biri shundagi, bu kabi 
agregatlarda yoqilg’i talab qilmasligi va 
asosiysi ekologik tozaligi har qanday 
hududda foydalanish imkonini beradi.
Biz 
noana’naviy 
elektr 
qurilmalaridan biri bo’lgan shamol 
generatorining takomillashgan ko’rinishini 
tavsiya qilmoqchimiz. U avtomatik 
boshqaruvga ega bo’lib quyidagicha 
ko’rinishga ega.
Shamol elektr stansiyalarini eng 
ideali bu 200 kVt li qilib yasalgan 
generatorlar hisoblanadi.
3-rasm. Tavsiya qilinayotgan shamol genetarorining tuzilishi. 
1-Parraklarni tutgich; 2-Asosiy o’q; 3-Uzatishli vintel qutisi; 4-Tormozlash 
mexanizmi; 5-Generator; 6-Parraklar; 7-Qobig’i; 8-Tayanch; 9-Yuqori tezlikli 
mil; 10-Avtomatik boshqaruvli qo’shimcha mexanizm. 
Shamol elektr stansiyalarini eng ideali bu 200 kVt li qilib yasalgan 
generatorlar hisoblanadi. Har bir shamol generatorining qoshimcha qurilmalari va 

---

448 
montaj ishlari bilan tayyor holatga kelishi 240000-300000 AQSH dollariga to’g’ri 
keladi. Bu summa ko’pga o’xshab ko’rinishi mumkin, hisoblashlar shuni 
ko’rsatadiki generator 4 yilu 5 oyda oqlaydi. Bu esa 4 yilu 5 oydan so’ng faqat 
foyda uchun ishlaydi degani. Biz 4 yil ichidagi energiyani narxi o’sishi, 
infilyatsiya va boshqa omillarni hisobga olmagan folda hozirgi summada hisobga 
oldik. Bu omillarni hisoblasak, biz aytgan muddatdanda tezroq o’z sarf 
harajatlarini oqlashi mumkun. 
Xulosa o’rnida shuni aytish joizki, dasturlashtirilgan ta’minot orqaliq
qo’shimcha mexanizm faoliyatini to’g’ri tashkillashtira olinsa, elektr energiyasi
ishlab chiqarishda shamol generatorlarining passiv ish rejimini ma’lum 
darajada cheklash mumkin hamda, ularning samaradorligi ortishi kuzatiladi. 
Shamolsiz paytlardagi energiya ishlab chiqarish potensiali qo`shimcha qurilmalar 
orqali oshiriladi. 
Foydalanilgan adabiyotlar: 
1. O’zbekistonda qayta tiklanadigan energetikani rivojlanish istiqbollar, 
YUNDP, Toshkent 2007 yil. 
2. PQ-3012-son. O’zbekiston respublikasi Prezidentining qarori. “2017-
2021-yillarda qayta tiklanuvchi energetikani yanada rivojlantirish, iqtisodiyot
tarmoqlari va ijtimoiy sohada energiya samaradorligini oshirish chora-tadbirlari 
to`g`risida”. 26.05.2017 yil. 
3. T.Sh.Majidov “Noananaviy va qayta tiklanuvchi energiya manbalari” 
Toshkent-2014 
4. O’zbekistonda qayta tiklanadigan energetikani rivojlanish istiqbollar, 
YUNDP, Toshkent 2007