Ijtimoiy-iqtisodiyot

 

 

 

 

 

---

59 

 

III. BOB. Fermer xo’jaliklarida MTP xizmatlaridan samarali foydalanish va 

xo’jaliklarining moliyaviy natijalari. 

3.1. Qishloq xo’jaligida investision faoliyatini tashkil qilishni yangi shakllarini 

rivojlantirish. 

 

Mamlakatimizda  amalga  oshirilayotgan  iqtisodiy  islohotlar  natijasida 

zamonaviy  bozor  munosabatlari,  shuningdek  bir  qator  samarali  moliyaviy  xizmat 

turlari  shakllanib  bormoqda.  Jahonning  barcha  mamlakatlarida  keng  ko’lamda 

qo’llanilib  kelinayotgan  lizing  amaliyotlari  shunday  samarali  moliyaviy  xizmat 

turlaridan  biri  hisoblanadi.  Ushbu  istiqbolli  faoliyatni  rivolantirish  maqsadida 

hukumatimiz tomonidan muhim tadbirlar amalga oshirilmoqda va ayniqsa, qishloq 

xo’jaligida  investision  faollikni  shakllantirish  bo’yicha  turli  imtiyozlar 

yaratilmoqda. 

 

Qishloq  xo’jaligi  korxonalarini  investisiyalash  jarayonini  yanada  qo’llab-

quvatlashda  lizing  operasiyalari  katta  rol  o’ynaydi.  Shu  maqsadda  O’zbekiston 

Respublikasi  Prezidenti,  Oliy  Majlis  va  Vazirlar  Mahkamasi  tomonidan  bir  qator 

qonun va me’yoriy hujjatlar qabul qilingan. Jumladan, 1999-yil 14-aprelda qabul 

qilingan  O’zbekiston  Respublikasi  "Lizing  to’g’risida"  qonun,  1991-yil  19-

noyabrda  qabul  qilingan  O’zbekiston  Respublikasi  "Ijara  to’g’risida"  qonuni, 

O’zbekiston  Respublikasi  Prezidentining  2002-yil  28-avgustdagi  "Lizing  tizimini 

rivojlantirishni  yanada  rag’batlashtirish  bo’yicha  chora-  tadbirlari  to’g’risida"gi 

Farmoni,  1999-yil  20-iyul  776  soni  "O’zbekiston  Respublika  banklari  tomonidan 

moliyaviy  lizing  o’tkazish  tartibi  to’g’risida"gi  Nizomni  misol  qilib  keltirish 

mumkin.  Xususan,  O’zbekiston  Respublikasi  Prezidentining  "Lizing  faoliyatini 

rivojlantirishni  yanada  rag’batlantirish  chora-tadbirlari  to’g’risida"  2002-yil  28-

avgustdagi  Farmonida  lizing  operasiyalari  bilan  shug’ullangan  tashkilotlarga  bir 

qator imtiyozlar berilgan. Jumladan: 

-  lizing  to’lovlari  qo’shilgan  qiymat  solig’idan,  hamda  O’zbekiston 

Respublika hududida  lizingga berish  uchun  olib keladigan texnologiya  uskunalari 

vakil  bankining  tegishli  tasdig’i  mavjud  bo’lgan  taqdirda,  bojxona  to’lovidan  va 

qo’shilgan qiymat solig’idan ozod qilinadi; 

---

60 

 

-  lizingga  oladigan  xo’jalik  sub’yektlarmizning  shartnomasi  amal 

qiladigan muddatgacha lizingga berilgan mulkni soliq to’lashdan ozod qilinadi; 

-  lizingga  berish  uchun  xarid  qilishga  olgan  kreditlar  foizi  hamda 

belgilangan  bopqa  to’lovlarning  summasi  lizing  beruvchining  soliqga  tortish 

chog’ida uning jami daromadidan chegirib tashlanadi. 

Lizingni  qishloq  xo’jaligiga  joriy  qilishning  zarurligi  quyidagilar  holatlar  orqali 

tavsiflash mumkin. 

-  tarmoq uchun qishloq xo’jaligi texnikalarining yetishmasligi; 

-  qishloq  xo’jaligi  texnikalari  parkining  zamon  talabiga  javob  bermasligi; 

(eskirganligi) 

-  qishloq xo’jaligi texnikalari narxlarining oshib borishi; 

-  ba’zi qishloq xo’jaligi korxonalarida rentabelikning pastligi; 

-  investision faollikni pasayib borishi va boshqalar; 

 

Bunday  holatda  qishloq  xo’jaligi  mashina-traktori  parklaridan  maksimal 

tarzda  intensiv  foydalanishi  hamda  uni  yangilash  yo’llarini  qidirib  topish  muhim 

ahamiyat  kasb  etadi.  Shunday  yo’llardan  biri  bu  –  qishloq  xo’jaligida  lizing 

faoliyatini amalga oshirish hisoblanadi. 

 

Lizing operasiyalarini ikki asosiy shaklga ajratish mumkin: 

-  ichki,  bunda  uni  amalga  oshirishda  lizing  oluvchi,  lizing  beruvchi  va 

sotuvchi O’zbekiston Respublikasi rezidentlari hisoblanadi. 

-  xalqaro,  bunda  lizing  oluvchi  yoki  lizing  beruvchi  O’zbekiston 

Respublikasi rezidentilari hisoblanmaydi. 

Lizingning asosiy turlari quyidagilardan iborat: 

-  uzoq muddatli, uch yoki undan ko’proq yillarda amalga oshiriladi; 

-  o’rta muddatli, bir yildan uch yilgacha; 

-  qisqa muddatli bir yilgacha. 

Lizingning asosiy ko’rinishlari quyidagilardan iborat: 

-  moliyaviy, lizingning bu ko’rinishi ma’lum muddatda ma’lum summaga 

va ma’lum shart-sharoitlarda mol-mulkni sotib olishni ko’zda tutadi; 

---

61 

 

-  operativ,  bunda  mashina  va  mexanizmlarni  ekspluatasiya  qilish  vaqtida 

ijarachilarni almashtirish kuzda tutiladi; 

-  qaytarib  berish,  bunda  lizing  predmeta  mulkdori  bir  vaqtning  o’zida 

lizing beruvchi va lizingga oluvchi bo’lib hisoblanadi; 

 

Lizing  operasiyalarini  sub’yektlari  bo’lib,  bir  vaqtning  o’zida  lizingga 

beruvchi, lizing oluvchi va sotuvchilar hisoblanadi. 

 

Lizingga  beruvchilar  –  jismoniy  va  yuridik  shaxs  bo’lib,  (lizing 

nominatsiyalari),  o’z  mablag’’lari,  yoki  chetdan  jalb  qilingan  mablag’’  evaziga 

mol-mulkini  (qishloq  xo’jaligi  texnikalarini)  sotib  oladi  va  uni  lizing  oluvchiga 

ma’lum  summaga,  ma’lum  muddatga  va  ma’lum  shart-sharoitlar  asosida  sotib 

olishni taklif etadi. 

 

Lizingga  oluvchilar  –  jismoniy  va  yuridik  shaxs  bo’lib,  (har  qanday  mulk 

sub’yekta)  lizing  shartnomasi  asosida  ma’lum  summaga,  ma’lum  muddatga  va 

ma’lum shart-sharoitlar orqali lizing predmetini oluvchilardir. 

 

Sotuvchi  (yetkazib  beruchi)  –  yuridik  va  jismoniy  shaxs  bo’lib,  ma’lum 

muddatga  ishlab  chiqargan  (yoki  sotib  olgan)  mol-mulkning  sotish-sotib  olish 

shartnomasi asosida lizing oluvchi, yoki lizing beruvchilardir. 

 

Mamlakatimizda  tovar-kredit  shaklidagi  davlat  moliyaviy  lizinggi  1999-yil 

20-iyuldagi  776-sonli  "O’zbekiston  Respublikasi  banklari  tomonidan  moliyaviy 

lizing  o’tkazish  tartibi  to’g’risida"gi  Nizom  qabul  qilinganidan  so’ng  keng 

qo’llanila boshladi. Bu hol lizing faoliyatini rivojlantirish uchun davlatning rolini 

tobora  oshib  borishiga  hamda  davlat  mablag’’larini  lizingga  jalb  qilishga 

imkoniyatni yanada oshirib bordi. 

 

Agrar  sohada  lizingni  qo’llash  va  kuchaytirish  sog’lom  raqobat  muhitini 

yaratadi  hamda  lizinga  oluvchini  ishlab  chiqaruvchiga  yaqinlashtiradi,  lizing 

xizmatlari qiymatini (narxini) pasaytiradi. 

 

Qishloq  xo’jaligi  ishlab  chiqarishida  lizing  faoliyatini  rivojlantirish  va 

taqqoslashtirish  maqsadida  O’zbekiston  Respublikasida  qishloq  xo’jalik 

texnikasini lizing asosida sotib olish bo’yicha maxsus Fond tashkil etilgan. Mazkur 

---

62 

 

Fondni  tashkil  etishdan  maqsad  agrar  sohada  investision  jarayonlarni  amalga 

oshirishning yangi shaklini rivojlantirishga qaratilgan. 

 

Lizing  agrar  sohasida  sog’lom  raqobat  muhitini  yaratib,  lizinga  beruvchi 

sub’yektlarni  ishlab  chiqaruvchilarga  yaqinlashtirishiga  hamda  lizing  xizmatlari 

qiymatini pasayishiga olib keladi. 

 

Lizingning  hajmi  birinchi  navbatda  investisiyalar  hajmiga,  past  daromadli 

kompaniyalar  soniga,  o’z  investisiyalarini  moliyalashtirish  uchun  lizingdan 

foydalanishiga bog’liq. 

 

Qishloq  xo’jaligi  texnikalarning  taqchiligi  va  investision  faollikni  pasayib 

borishi  sharoitida  qishloq  xo’jaligi  tovar  ishlab  chiqaruvchilarining  me’yor 

darajasida  amal  qilishi  uchun  mashina-traktor  parklarini  tashkil  qilinishi  ijobiy 

holatlardan  biri  hisoblanadi.  Ularni  tashkil  qilishi  quyidagi  omillar  bilan 

tavsiflanadi: 

-  qishloq  xo’jaligi  tovar  ishlab  chiqaruvchilari  tomonidan  alohida  texnik 

vositalarni  olishni  iqtisodiy  jihatdan  maqsadga  muvofiq  emasligi.  Chunki,  ular 

mazkur texnikalardan foydalanishni to’laqonli foydalana olmaydi; 

-  qishloq  xo’jaligi texnikalari narxining  yuqoriligi  sababli  ularni  ortib olish 

imkoniyatining cheklanganligi; 

- respublikamizda qishloq xo’jalik ishlab chiqarishining texnik va texnalogik 

vositalarni sotib olish uchun ichki moliyaviy dastlabki manbalarning yetishmasligi. 

 

Mashina-traktor  parki  (MTP)  tashkiloti  ikki  asosiy  vazifani  bajaradi:  bir 

tomondan  qishloq  xo’jaligi  tovar  ishlab  chiqaruvchilarni  ko’plab  xizmatlarini, 

ya’ni  bahorgi  dala  ishlari,  ekinlarga  ishlov  berish,  yig’im-terim  ishlari,  kuzgi 

ekinlarni ekish va boshqa ishlariga bo’lgan ehtiyojini qondirsa ikkinchi tomondan 

qishloq  xo’jaligi  ekinlarini  ishlab  chiqarishning  progressiv  texnalogiyalarini 

o’zlashtirishga sabab bo’ladi. 

 

Birinchi vazifa MTP tomonidan yuqori unumdorligi bilan va kam xarajatlar 

hisobiga  bajariladi.  Bu  holat  MTPlarning  muvoffaqiyatli  faoliyatining  asosiy 

shartlaridan  biri  bo’lib,  uning  natijasida  qishloq  xo’jaligi  ekinlariga  agrotexnik 

ishlarni amalga oshirish belgilangan muddatda bo’ladi. 

---

63 

 

 

Ikkinchi vazifa qishloq xo’jaligining hududiy xususiyatlaridan kelib chiqqan 

holda  MTPlar  tomonidan  operativ  tarzda  progressiv  texnalogiyalarni  qo’llash 

asosida amalga oshiriladi. Bu ikki vazifani o’z vaqtida bajarilishi qishloq xo’jaligi 

ishlab chiqaruvchilari tomonidan qo’shimcha foyda olish imkonini beradi. 

 

Qishloq xo’jaligi ishlab chiqaruvchilari MTP larning faoliyatidan qanchalik 

ko’p qo’shimcha foyda olsa, ular tomonidan MTPlarga qishloq xo’jaligi ishlarini 

bajarish uchun buyurtmalar shuncha ko’p bo’ladi. Tabiyki bunday holatda MTP lar 

o’z  faoliyatlari  natijasida  daromad  olish  manbaini  ko’paytirib  boradi.  Bu  holat 

qishloq  xo’jaligi  ishlab  chiqarishini  amalga  oshirayotgan  MTPlar  uchun 

qo’shimcha  daromad  manbasini  shakllantiradiki,  uning  asosida  investisiyalash 

jarayonining  muhim  shakli  lizing  operasiyalarini  amalga  oshrish  imkoniyatini 

kengaytiradi. 

 

Samarqand  viloyati  Oqdaryo  tumani  “Oqdaryo”  MTP  DAJ  faoliyati  tahlili 

shuni ko’rsatmoqdaki, ular tashkil etilgan davrda "Agromashservis" AJi hisobidagi 

qishloq  xo’jaligi  texnikalarini  xususiyatlashtirish  asosida  MTPlarning  qishloq 

xo’jaligi  texnikalari  bazasi  shakllantirilgan.  Oqdaryo  tumanida  MTP  lar  lizing 

asosida  zanjirli  ishlov  traktori-  DT-75,  MTZ-80,  TTZ-8011,  KXU-4B,  kombayn 

KEYS  kabi  qishloq  xo’jaligi  texnikalarini  sotib  olgan.  Bu  holat  MTP  lar 

faoliyatida  lizing  operasiyalarini  amalga  oshirish  asosiy  investisiya  shakli 

hisoblanadi.  Shuningdek  lizing  operasiyalar  urta  va  uzoq  muddatli  shartnomalar 

asosida tuzilmoqda. 

 

Muallif 

tomonidan 

Oqdaryo 

tumani 

qishloq 

xo’jaligida 

mexanizasiyalashgan ishlar hajmi asosida MTP lari uchun zarur bo’lgan mashina 

va mexanizmlarning optimal-zaruriy soni hisoblash tartibi ishlab chiqildi. 

Qishloq xo’jaligida don ekinlarini yig’im terimida ishtirok etadigan har bir agregat 

ish hajmini aniqlashda quyidagi formuladan foydalanish maqsadga muvofiq. 

 

Formula 

   

 

 

 

 

 

 

(3.1) 

 

---

64 

 

 

Bu yerda 

 

 - agregatlar soni (dona) 

 

 - ish hajmi (ga) 

 - agregatning kunlik mikdori (ga)  

 

D- agrotexnik ishlar muddati (kun) 

 

Agregatlarning  kunlik  ishlovi  smenadagi  ish  hajmini  smena  koeffisentiga 

ko’paytirish orqali belgilanadi va u quyidagi formula bilan aniqlanadi:  

 

Formula 

 (ga)  

 

 

 

(3.2) 

 

Bu yerda 

 

- agregatning smenadagi ish hajmi  

 

 - smena koeffisenti 

 

Qishloq xo’jaligi korxonalari uchun  mashina-traktorlarni tanlashda turli xil 

qishloq xo’jaligi texnologik jarayonlarni bajaradigan universal texnikalarni tanlash 

maqsadga  muvofiqdir.  Bunday  tanlov  xo’jalik  uchun  zarur  bo’lgan  investisiyalar 

hajmini kamaytirishga olib keladi. 

 

Yuqorida  keltirilgan  fikrlardan  shunday  xulosa  qilish  mumkinki,  hozirgi 

vaqtda qishloq xo’jaligini zarur texnika bilan ta’minlashning muham shakli sifatida 

xo’jalik yurituvchilarning iqtisodiy jihatdan maqbul bo’lgan narxlar asosida uzoq 

muddatli kreditlar shakli sifatida lizing operasiyalari hisoblanadi. 

 

Qishloq  xo’jaligi  texnikalarini  xarid  qilish  uchun  lizing  operasiyalarini 

amalga  oshirish  jarayonida  quyidagilarni  inobatga  olish  zarur:  dastlabki  avans 

to’lovi, transport xarajatlari, lizing obyektini qoplash uchun yillik to’lov, sug’urta 

badali, ijara to’lovi va taklif etiladigan imtiyozlar. 

 

Qishloq  xo’jaligi  texnikalarini  lizingga  olishda  dastlabki  avans  to’lovi  15 

foizdan kam bo’lmasligi maqsadga muvofiq. Texnikalarni sotish va yetkazib berish 

ustama narxlari vositalari sonidan qat’iy nazar 12 foizdan oshmasligi lozim. 

 

Lizing  operasiyalari  jarayonidagi  transport  xarajatlari  haqiqiy  xarajatlar 

asosida  to’lanishi  zarur.  Shuningdek,  lizing  shartnomasi  muddati  davomida  ijara 

---

65 

 

to’lovlarini hisobga olish bilan birgalikda  sug’urta badallari lizing oluvchi  uchun 

lizing obyekta qiymatining 3 foizdan oshmasligi maqsadga muvofikdir. 

 

Quyida  keltirilgan  3.1.1-jadvalda  Samarkand  viloyati  Oqdaryo  tumani 

"Oqdaryo" MTP DAJda KXU-4B rusumli 10 dona k/x agregatlari bo’yicha lizing 

to’lovlarini amalga oshirish operasiyalari tahlili keltirilgan. 

 

Lizing  shartnomasiga  ko’ra  MTP  tomonidan  xarid  qilingan  10  dona 

agregatning  shartnoma  narxi  28700  ming  so’mni  tashkil  etib  lizing  asosida  uni 

sotib  olish  33005  ming  so’m  qilib  belgilangan.  Bu  lizing  operasiyasi  o’rta 

muddatli, ya’ni ikki yil mobaynida amalga oshirilishi ko’rsatilgan bo’lib, dastlabki 

avans to’lovi 40%ni tashkil etadi. Mazkur agregatlar uchun har oylik lizing to’lovi 

1061,9 ming so’mni ya’ni lizing shartnoma summasini 3,2%si tashkil etadi. (3.1.1- 

jadval).