Pan: xiymiya oz betinshe jumisi

Rezerford tájiriybesi. Atomning planetar modeli. Baslanǵısh eksperimental-strukturalıq tájiriybeler E. Rezerfordning (1871-1937 y.) juqa metall plastinka sırtında (α-bólekshelerdiń jayılıwı tájiriybesi arqalı kórsetildi. Bul jayılıw atomning derlik barlıq massası oń zaryadlanǵan yadroga jıynalǵanlıǵı menen anıqlama bernedi. 1911 jılda Rezerford atomning planetar modelin usınıs etdi; atom jıynalǵan, kishkene kólem degi (atom kóleminiń 10 -15 bólim kólemin quraytuǵın ) oń zaryaddan quram tapqan yadro jáne onıń neytrallap turıwshı, hám de kólem boyınsha orbitallarda háreketleniwshi (tap quyash átirapında planetalar háreketlangani sıyaqlı ) elektronnan ibarat sistema bolıp tabıladı.
Rezerford, shákirti Chadvik menen mıs, altın hám platina metallaridan jasalǵan plastinkalar (qalıńlıǵı shama menen 0, 0005 mm) sırtına α-bóleksheler yog'dirib, olardıń metaldan ótiw jolların tekserdi.
Metall sırtında α-bóleksheler háreket baǵdarınıń ózgeriwin baqlawdı. Kópshilik α-bóleksheler metalldan tuwrı ótip ketedi. α-bólekshelerdiń azǵantay bólegi óz háreket baǵdarın ózgertiredi. Tájiriybede 10000 den bir α-bólekshe metall sırtınan ótiwde óz háreket baǵdarın ózgertiwi yamasa keyin basıp kaytishini anıqlandi. Bul tájiriybege tiykarlanǵan halda Rezerford, atomning yadrosida oń zaryadlanǵan bóleksheler (protonlar) jıynalǵan jaǵdayda jaylasadı, onıń átirapında protonlar sanına teń muǵdardaǵı elektronlar tap quyash átirapında planetalar háreketlangani sıyaqlı úlken tezlik menen aylanadı, degen juwmaqqa keldi.

Sonday etip, atomning kólemi orayında kishi bir yadro bolıp, onıń átirapında elektronlar aylanıp yuradi. Sonday eken, atom kóleminiń kóp bólegi boslıqtan ibarat boladı.

Atomning diametri 10 -8 sm bolsa, yadro diametri 10 -13-10 -12 sm bolıp tabıladı. Jıynalǵan 1 sm3 kólem degi yadrolar massası 116 mln. tonnaǵa teń boladı.
Rezerford tájiriybesin Vilson basqa usıl menen atqarıp kórdi.
Eger hawada shań bolıp, bunday hawa suw bug'iga to'yinsa, puw shań átirapında tezlik penen kondensatlanadi, yaǵnıy mayda suw tamshılarına - rayonǵa aylanadı. Eger hawa taza bolsa -yu, lekin hawada zaryadlı bóleksheler - ionlar bolsa, suw bug'i ionlar átirapında kondensatlanadi. Eger hawada shań da, ionlar da bolmasa, hawa sovitilganda odaǵı to'yingan puw kondensatlanmaydi.
Vilson áne sonnan paydalanıp, atomning yadroli dúzılıwǵa iye ekenligin taǵı bir bar tastıyıq etdi. Ol diywalları aynalı kameranıń bir tárepine porshen ornatıp, kamera ishin shańsız taza hawa menen toldırdida, bul hawaǵa suw bug'i qosdı. Sonnan keyin kamera arqalı α-bóleksheler ótkera turıp, porshenni sırtqa tárep tez tartıw jolı menen hawanı sawıpdı. α-bóleksheler hawa arqalı qoralı qoylar eken, molekulalardı bombardimon etip, olardı ionlastıradı. Bóleksheler átirapında tezlik penen rayon tamshıları payda boladı hám ótken hár bir α-bóleksheler jolında rayon sızıǵı payda boladı.
Bul sızıqlardı fotosuratga alıw múmkin. α-bólekshe yadroga dus kelmey yamasa jaqın barmay o'tsa, onıń jolında tuwrı rayon sızıǵı payda boladı. Eger α-bólekshe yadro qasından o'tsa, rayon sızıǵı azǵantay búrilgan halda kórinedi. Eger α-bólekshe qandayda bir yadroga dus kelse, rayon sızıǵı keskin túrde sinadi. Bul tájiriybede shama menen 10 000 tuwrı sızıq arasında bir sınıq sızıq boladı.