Pa’n: Cifrli qurilmalardi joybarlastiriwg’a kirisiw Tema: “Cifrli qurilmalar modelleri”

MUHAMMED AL-XORAZMIY ATINDAG’I TASHKENT INFORMACIYALIQ TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI NUKUS FILIALI

KOMPYUTER INJINERINGI FAKULTETI 3 – KURS SIRTQI TA’LIM KOMPYUTER INJENERINGI BAG’DARI


Pa’n: Cifrli qurilmalardi joybarlastiriwg’a kirisiw
Tema: “Cifrli qurilmalar modelleri”

Tayarladi: Qidirbaev B
Qabilladi: Turumbetov B. K
Mazmuni
Kirisiw ……………………………………………………………..3
1 Cifrlı qurilmalar haqqinda tu’sinik………………………………4
2. Cifrlı qurilmalardin’ wazıypaları..…..………………..……….…8
3. Triggerga informaciyanı jazıwdı basqarıw usılı……………..….11
Juwmaq……………………………………………………………..13
Paydalanilg’an a’debiyatlar………………………………………...14

Kirisiw
Zamanagóy kadrlardı jetistiriw boyınsha respublikamız tálim sistemasında túpkilikli ózgerisler ámelge asırılıp atır. Buǵan sebep, «Tálim tuwrısında»gi nızam hám «Kadrlar tayarlaw milliy modeli»nıń qabıl etiliwi hám olarda ilimiy-texnika rawajlanıwı jetiskenliklerin islep shıǵarıw hám xizmet kórsetiw tarawına nátiyjeni ámelde qollanıw, sociallıq-ekonomikalıq rawajlanıw menen tıǵız baylanıslı ekenliginin’ anıq kórsetiliwi bolıp tabıladı.

Jurtımızda jasalma intellekt texnologiyaların engiziw, olardı keń qóllaw, cifrlı maǵlıwmatlardan paydalanıwdı keńeytiw, bul tarawda maman kadrlardı tayarlaw, bir sóz menen aytqanda, tarawdı jáhán talapları dárejesinde rawajlandırıwǵa qaratılǵan kóplegen wazıypalar belgilep berilgen.
Buǵan baylanıslı Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń “Jasalma intellekt texnologiyaların jedel engiziw ushın shart-sharayatlar jaratıw ilajları tuwrısındaǵı” qarari qabıllandı.
Búgingi kúnde qan basımimizni o'lsheydigan, qádemimizdi hám sariplap atirg’an energiyamizdi esaplap berip atırǵan “Sanalı saatlar”, bizge GPS adresi boyınsha jol kórsetip atırǵan “Sanalı kartalar”, maǵlıwmatlardı qayta isleytuǵın túrli qıdırıw programmaları kún sayın joldasimizga aylanıp barıp atır.
Itibarlisi, mámleketimizde usı jónelislerdi rawajlandırıwǵa qaratılǵan háreketler jedellashmoqda. Iskerligi keńeyip baratırǵan “IT park”lar, “Million programmist”, “Jaslar texnoparklari” tarawdıń perspektivasına úmit oyatadı.

1. Cifrlı qurilmalardin’ wazıypaları.
Hár qanday cifrlı qurilmalardin’ eń ápiwayınan eń quramalılarına shekem mudamı birdey principte jumıs júrgizedi (1. 1-sizilma). Ol kiriw signalın qabıl etedi, olarǵa qayta islewdi atqaradı, uzatadı, saqlaydı hám shıǵıw signalların payda etedi. Usınıń menen bir qatarda, kirisiw degi signaldıng hár qanday ózgeriwi shıǵıw daǵı signaldı darxol hám álbette ózgeriwine alıp keliwi shárt emes. Apparattıń buǵan juwapan itibarı júdá quramalı bolıwı múmkin, waqıt boyınsha qaldırilgan, payqab bolmaytuǵın, lekin mánisi bunıń menen ózgerip qalmaydı. Mısal jol menende keltirilgen sxemada kirisiw signalı retinde basqa cifrlı apparatlardıń shıǵıwları, óshirip yoquvchi úskene yamasa fizikalıq shamalar datchigi bolıwı múmkin. Aytqan sıyaqlı, aqırǵı túrde, ádetde datchikdan alınatuǵın úzliksiz (analog) signaldı analog-nomer ózgertiriwshi apparat (ARO'Q) járdeminde (1. 2-sizilma) cifrlı kod aǵımına ózgertiw kerek boladı. Mısalı, jeke kompyuter bolǵan halda kirisiw signalı bolıp klaviaturadan, tıshqanchaning jılısıwı datchigidan, mikrofondan (hawa basımı, yaǵniy dawıs, analogli elektor signalına ózgertiriledi keyin cifrlı kodqa ózgertiriledi), jergilikli tarmaq kabellaridan hám taǵı basqa beriletuǵın signallar bolıwı múmkin.
Cifrlı apparatlarınıń shıǵıw signalları basqa cifrlı apparat kiriwine, ekranda sáwlelendiriw ushın indikatorlarga beriliwi hám sonıń menen birge fizikalıq shamalardı payda etiw ushın mólsherlengen bolıwı múmkin. Aqırǵı halda cifrlı apparattan kiyatırǵan kod aǵısların nomer-analog ózgertiriwshi apparat (ARO'Q) járdeminde úzliksiz (analogli) signallarǵa (1. 2-sizilma) hám fizikalıq shamalarǵa ózgertiw kerek boladı. Mısalı, kompyuter bolǵan halda shıǵıw signalı bolıp, kompyuter tárepinen printerge beriletuǵın signal, videomonitorga beriletuǵın signallar, dawıs karnagida (kolonkadan ) payda etinadigan dawıslar (kompyuter degi kod aǵımı analogli elektor signalına ózgertiriledi, keyin onı hawanıń basımına ózgertiriledi - dawısqa ). Bir cifrlı apparat bir neshe talay ápiwayı cifrlı apparattan tashkil tabıwı múmkin. Kóbinese bul quraytuǵın elementlerdi bloklar, modullar, uzellar hám bólimler dep ataydilar. Egerde bir neshe quramalı cifrlı apparatlar birlestirilse, ol halda cifrlı sistemalar, jıynaqlar haqqında gáp ketiwi múmkin. Biz tiykarınan “apparat” terminin isletemiz, ol aralıq jaǵdaydı iyeleydi.

1.1-sizilma. Cifrli qurilmanin’ jalg’aniwi

1. 2-sizilma. Analog-nomer hám nomer- analog ózgertiw.

Kiriw hám shıǵıw signalları ortasındaǵı baylanıslılıq qattı, ózgermeytuǵın yamasa ózgeriwshi maslasıwshı (yaǵniy programmalıq ) bolıwı múmkin. Yaǵnıy cifrlı apparatlar qattı bir márte pútkilleyge ornatılatuǵın algoritm boyınsha yamasa programmalanıwshı algoritm boyınsha islewi múmkin. Ádetde, bunda bir júdá ápiwayı princip atqarıladı : kirisiw hám shıǵıw signalları baylanısıwini qansha kóp ózgertiw ushın múmkinshilik bolsa, islew algoritmın ózgertiw múmkinshiligi qansha kóp bolsa, cifrlı apparat sonsha aste isleydi. Bul halda gáp, álbette, erisiw múmkin bolǵan tezlik haqqında barıp atır.
Basqasha etip aytqanda, islewi qattı logikada orınlanǵan ápiwayı apparatlar mudamı programmalanıwshı, kelisiwshi quramalı algoritmlı apparatlardan tez isleytuǵın etip atqarılıwı múmkin. Qattı logika sonıń menen birge ápiwayı funksiyalardı engiziliwi ushın apparatlardı kem sarıplanıwın támiyinleydi. Lekin programmalanıwshı, intellektuallıq apparatlar quramalı jumıslov beriw zárúr bolǵan jaǵdaylarda talay joqarı maslasıwshanlıqtı hám finanslıq kem ǵárejetti támiyinleydi. Ápiwayı funksiyalardı engiziliwi ushın olar kóbinese resurslarini artıqmashlıǵı joqarı hám quramalılıq etediler. Bul eki cifrlı qurulma túrlerinen birin tańlawda, hal etiliwi kerek bolǵan anıq máseleniń quramalılıq dárejesine itıbar beriw kerek va oǵan baylanıslı boladı.
Triggerlar ishki yadqa iye bolǵan cifrlı mikrosxemalarning eń ápiwayı kórinetuǵındasiga kiredi. Egerde logikalıq elementlerdiń hám kombinatsion mikrosxemalarning shıǵıw signalları olardıń xozirdagi kirisiw signalları menen anıqlansa, ishki yadqa iye bolǵan mikrosxemalarning shıǵıw signalları sonıń menen birge qaysı signallar qaysı izbe-izlilikde olarǵa aldın kelgenligine ram baylanıslı boladı. Yaǵnıy olar sxemanıń aldınǵı ózin tutıwın yadlaydilar. Naǵız óziniń ushın olardı qollanıw etiw, yadız ápiwayı mikrosxemalarni qollanıw etiwge koefficienttan, quramalı intellektuallıq cifrlı apparatlardı qurıw múmkinshiligin jaratadı. Ishki yadlı mikrosxemalarni kombinatsion mikrosxemalardan ayrıqsha ketma -ket yamasa ketma -ketlikte isleytuǵın sxemalar dep ataladı.
Triggerlar yadı daǵı informaciyanı tek olarǵa berilgen derek kernewi berilgen waqıt dawamındaǵana saqlay aladılar. Yaǵniy olardıń yadı operativ yad túrine kiredi (turaqlı yad hám programmalanıwshı turaqlı yadta ma'nbani óshirip qoyıw informaciyanı saqlawǵa irkinish etpeydi). Derek óshirilgandan keyin jáne onıń keyingi qosılıwinda triggerlar tosınarlı jaǵdayǵa iye bolıp qaladılar, yaǵnıy olardıń shıǵıw signalları logikalıq bir ma`nisine hám sonıń menen birge logikalıq nol signal ma`nisine ornatılıp qalıwı múmkin. Bunı sxemalardı proektlestiriw processinde esapqa alıw kerek álbette.
Triggerlarning basqa yadlı mikrosxema túrlerinen úlken abzallıǵı olardıń maksimal dárejede joqarı tezlikke egaligi (yaǵnıy uslanıw waqtıniń minimallıǵı hám jumıs chastotasınıń ruxsat etilgen maksimal dárejede joqarılıǵı ). Naǵız óziniń ushın triggerlarni geyde joqarı operativ yad dep ataydilar. Biraq triggerlarning kemshiligi bul olardıń ishki sıyımlılıqı oǵırı kem, olar tek bir bıyt informaciyanigina saqlawı múmkin. Triggerni bir razryadlı yad yacheykasi retinde qaraw múmkin.
Trigger apparatları cifrlı sistemalarda eń kóp tarqalǵan element bolıp tabıladı. Triggerlar sanaq apparatlarında, registrlarda, yad elementi retinde, jámlewshi apparatlarda signal bóliwlovchilarda hám taǵı basqalarda keń kólemde qollanıladı. Triggerning óz xam ayrıqsha isletiledi, mısalı, basqarıw apparatlarında logikalıq ózgertiw hám informaciyanı saqlaw sıyaqlı áhmiyetli wazıypalardı atqaradı.
2. Triggerlarning turlanishi
Soni aytip o’tiw orinli, trigger dep (trigger apparatları, sistema ) elektron apparatlardıń úlken klasına aytıladı, ol eki turaqlı jaǵdayǵa iye bolıp, sırtqı signallar tásirinde ol jaǵdaylardıń qálegenine ótiwi múmkin hám ol bul jaǵdayda signal tásiri tawsılǵannan keyin qálegenshe uzaq waqıt turıwı múmkin. Triggerlar ádetde eki shıǵıwǵa iye bolıp, hám holanki onıń jaǵdayın bir shıǵıwınan da bilip alıw múmkin, olardan birewi tuwrı shıǵıw Q sıyaqlı belgilenedi hám shıǵıwlarınan ekinshisi bolsa teris shıǵıw - Q sıyaqlı belgilenedi. Triggerlar bir shıǵıwlı hám eki shıǵıwlı bolıwı múmkin. Bir shıǵıwlı triggerlarni bir fazalı dep, eki shıǵıwlı triggerlarni eki fazalı dep ataladı.
Trigger jaǵdaylarınan birin 1 dep (yaǵnıy Q = 1), ekinshisini 0 dep (yaǵniy Q = 0) qabıl etilip, trigger ekilik kodında jazılǵan bir bıyt informaciyanı saqlaydı (yadlaydı ) dep esaplaw múmkin boladı. Usınıń menen bir qatarda signaldıń qaysı kórinisi arqalı 1 hám 0 dep qabıl etilgenligine qaray, yaǵnıy jaǵdayıni kodlastırıw (ańlatılıwı ) usılına baylanıslı halda barlıq triggerlar potensial hám impulsli kodlaytuǵın triggerlarga ajratıladı. Birinshisiniń ayrıqsha tárepi sonnan ibarat, triggerning hár bir jaǵdayı ózgermeytuǵın amplitudali joqarı (derek kernewine jaqın ) hám tómen (nolǵa jaqın ) logikalıq bahaga uyqas túrde ornatıladı. Sonda eger, triggerning Q shıǵıwı kernewdi joqarı ma`nisine uyqas kelse, ol halda trigger 1 (Q = 1) jaǵdayda dep ataladı, egerde kernewni tómen ma`nisine uyqas kelse, ol túrde trigger 0 (Q = 0) jaǵdayda turıpti dep ataladı. Impulsli kodlovi triggerlar egerde ol 1 jaǵdayda bolsa málim amplitudali hám uzınlıqtaǵı impulslarning bar ekenligi hám egerde ol 0 jaǵdayda bolsa impulslarning joq ekenligi menen jaǵdayı xarakterlenedi. Triggerlarni turlanishi 1. 3-shizmada keltirilgen.

Boshqarishsxemasi

S_d

A₁

Q


A_n

V₁

V_К


С₁

Q



С_р

R_d

1.3-sizilma. Triggerdin’ uliwmalastirilg’an quramliq sxemasi.

Basqarıw sxeması onıń kiriwlerine A1.-An kelgen informaciyalardı 00, 01, 10, 11 kombinatsiya daǵı signallardan birine ózgertiredi, bul informaciya tikkeley triggerning a1 , a2 kirishlariga tásir etedi. Jazılıwı kerek bolǵan informaciya beriluvchi A1... -An kiriwlerin informaciya yamasa logikalıq kirisiw dep ataladı. Logikalıq kirisiwden tısqarı triggerlarda taǵı ırǵaq yamasa sinxronlash kirisiw (S1 - Sr), ruxsat beriw v1 -vk kiriwi hám sonıń menen birge triggerni Sd - Rd tikkeley ornatıw kiriwleri ámeldegi bolıwı múmkin.

Cifrlı apparatlardı nátiyjeli proyetlestiriwtirishning shártlerinen biri proektlestiriwtiriwshi tárepinen triggerning kóp túrlerin biliw hám olardı sheberona apparatlarda qollay alıwında bolıp tabıladı. Onıń ushın triggerlarning wazıypaların, onıń múmkinshiliklerin, islew qásiyetlerin, qollanıw kólemin ózi ushın anıq oyda sawlelendire biliw zárúr, yaǵnıy trigger apparatlardıń turlanishi kerek. Bunday turlanish triggerlarni bir-birinen ajıratıwǵa múmkinshilik jaratıwshı eń áhmiyetli belgilerin, atqaratuǵın wazıypaları hám paydalanıw daǵı múmkinshilikleri boyınsha anıq qásiyetlerin esapqa alıwı kerek boladı. Triggerlarni turlanishi 1.4-sizilmada keltirilgen.


1.4-sizilma Triggerlardin’ uliwmalastirilg’an tu’rleri

Turleniw tiykarına tómendegi belgiler kiritilgen : sxemanıń engiziliw usılı ; islewi boyınsha (wazıypası ); triggerga informaciyanı jazıw usılı ; informaciyanı jazıw daǵı basqarıw usılı.

Sxemanıń engiziliw usılı. Bul belgine tiykarınan triggerlarning tómendegi tiykarǵı qásiyetleri esapqa alınadı :
• isletiletuǵın yad elementiniń túri (statikalıq, dinamikalıq yamasa ikkisi bir waqıtta );
• triggerning islewi múmkin bolǵan basqarıw signalınıń kórinisi (impulsli, yaǵnıy sheklengen uzınlıqtaǵı signal ; potensiallı, yaǵnıy shegaralanbaǵan uzınlıqtaǵı signal, yamasa unisi da buǵanısı da );
• sxema quramında kirisiw degi potensial signallardı impulsli signallarǵa ózgertiriwshi sxemalardıń bar ekenligi yamasa joq ekenligi. Bul belgine tiykarınan barlıq triggerlar statikalıq, impulsli-statikalıq, dinamikalıq hám kvazistatik gruppalarǵa ajratıladı.
Islewi boyınsha belgileri (wazıypası ). Triggerlarni islew waqtında ózin qanday tutıwın aytıwshı teńlemediń kórinisi boyınsha ajratıladı. Bul teńleme ulıwma kóriniste tómendegishe jazıladı Qn+1=f ( Qn, A1 n , …, Ann) hám ol tn waqıttaǵı triggerning Qn holatini hám A1 - An kiriwlerine tásir etiwshi signallar kombinatsiyasına baylanıslı halda triggerning shıǵıwın tn+1 (Q (n+1)) waqıttaǵı jaǵdayın ańlatadı. Basqasha sóz menen aytılǵanda, keltirilgen teńleme tn waqıt momentinde onıń kiriwlerindegi signallar kombinatsiyasına triggerning itibarın bayanlaydı. Bul belgilerge qaray triggerlarni tómendegishe belgilenedi: RS, D, JK, T, E, RST, R, S. Yaǵnıy islewi boyınsha belgilerge tiykarınan olardı informaciya kiriwlerin belgileniwi boyınsha ataladı ( 1.3 - sızılmaǵa qaralsin).
Informaciyanı triggerga jazıw usılı. Bul belgine tiykarınan triggerdagi informaciyani jańalanıw waqıtı boyınsha ırǵaq (sinxronlovchi) chastotasına baylanıslı halda túrlerge ajratıladı. Bunda triggerlarni asinxron hám sinxron (taktlanuvchi) túrlerge ajratıladı. Asinxron triggerlarida tek informaciya kiriwleri ámeldegi bolıp, olardıń informaciya kiriwlerine basqarıw signalları kelgen waqıtta jazıw ámelge asıriladı. Sinxron triggerlarda informaciya kiriwlerinen tısqarı qosımsha sinxronlovchi (uyqaslastırıwshı ) S kiriwi ámeldegi bolıp, bunday triggerlarda informaciyanı jazıw bolsa tek S kiriwindegi taktlovchi impulsning tásiri waqtında ámelge asadı. Óz gezeginde sinxron triggerlar bir taktli hám kóp taktli triggerlarga bólinedi. Kóp taktli triggerlarda informaciya jazıw procesi n - ırǵaq impulsining keliwi menen tamamlanıladı.
Triggerga informaciyanı jazıwdı basqarıw usılı. Túrlerge ajıratıwshı belgiler qatarında bul belgin áhmiyetli belgilerden biri dep esaplaw kerek, sebebi ol triggerning islew processindegi tiykarǵı basqıshlardı esapqa alıw múmkinshiligin beredi, áyne:
• basqarıw sxemasına informaciyanı jazıw ushın signaldıń qaysı bólegi (fronti, ma`nisi yamasa olardıń kombinatsiyası ) isletiliwi;
• triggerning informaciyanı jańalanıwına onı jazıw jaroyonidagi itibarı ;
• jazılıp atırǵan informaciyanı triggerning shıǵıwında payda bolıwınıń waqıtı ;
Triggerlerdi bul usılda túrlerge ajıratıw, triggerlarni tańlaw hám nátiyjeli qollanıw etiwdi saldamlı túrde ápiwayılastıradı. Triggerlar da hár qanday elektron apparatlar sıyaqlı qatar kórsetkish hám talaplar menen xarakterlenedi. Bul kórsetkishler hám talaplar kompleksin eki gruppaǵa ajıratıw múmkin: wazıypası (funksional ) boyınsha hám sxemotexnik kórsetkishi boyınsha. wazıypası boyınsha sonday talap hám kórsetkishler bolıwı kerek, triggerni anıq qollanıw etiliwinde onı qaniqtirsin, usılar gápine tómendegilerdi kirgiziw múmkin:
• informaciyanı triggerga jazıw usılı
• triggerga informaciyanı jazıwdı basqarıw usılı ;
• ırǵaq, informaciya, ruxsat etiw hám ornatıw kiriwler sanı ;
• shıǵıwı boyınsha júkleme ózgesheligi;
• tezligi;
• islew isenimliligi.
Sxemotexnik kórsetkishlerine tómendegilerdi kirgiziw múmkin:
• IMS qaplarınıń sanı
• tutınıw quwatı.