Paleo va lot. "lithos" tosh) qad tosh davrini 2 bosqichga: P. paleolit (qadimgi) va

---

Paleolit

Paleolit (paleo... va lot. "lithos" — tosh) — qad. tosh davri.

Tosh davrini 2 bosqichga: P. — paleolit (qadimgi) va 

neolit

 — yangi tosh asrlariga boʻlib

oʻrganish dastlab 1865 yil ingliz arxeologi J. Lebbok tomonidan fanga kiritilgan. P. quyi (ilk),

oʻrta va yuqori (soʻnggi) qad. tosh davrlariga boʻlinadi. P. eng qad. ibtidoii odamlarning

kazilma ilk zotlari hayot kechirgan ulkan tarixiy zamon hisoblanadi. Oʻsha qad. zamonda yer

kurrasining ikdimi, oʻsimlik va hayvonot dunyosi biz yashab turgan davrdan mutlaqo oʻzgacha

boʻlib, undan keskin farq qilgan. P. davrining ibtidoii odamlari kertilgan dagʻal tosh qurollardan

foydalanganlar. Ular tosh qurollarga sayqal berish hamda sopol idish yasashni hali

bilmaganlar. Asosan, ovchilik va termachilik bilan kun kechirib, ibtidoii deqqonchilik va

chorvachilik kabi mashgʻulotlarni hali kashf etmaganlar.

Yer kurrasi qitʼalarining turli mintakalarida ibtidoii odamning ilk zotlari P.ning turli

bosqichlarida yuzaga kelgan va bir necha million yil davo-mida yashab, oʻzidan maʼlum

darajada moddiy izlar qoldirgan. 20-asrning 2yarmida oʻtkazilgan keng koʻlamli arxeologik

izlanishlar va kazishlar tufayli 4 qitʼa mintaqalaridan ilk P. davriga mansub qator noyob

yodgorliklar topilib tadqiq etildi. Toʻplangan moddiy topilmalar majmuasi arxeologik va

antropologiya jihatidan sinchiklab oʻrganilib, eng kad. odam — 

arxantroplarning

 yashagan va

tarqalgan hududlari, davrining bosqichlari borasida jiddiy anikliklar kiritilib, fanda muayyan

kashfiyotlar yuzaga keldi. Avvalambor arxantroplar ilk bor hayot kechirgan mintaqalar va

tarkalgan xududlar doirasi kengayib, sanasi kadimiylashdi. Keyingi yarim asr davomida

topilib, tadqiq etilgan eng qad. qazilma odam suyaklari qoadiklari va dagʻal tosh qurollardan

maʼlum boʻlishicha, arxantroplar ilk P. davrida, asosan, Sharkiy va Markaziy Afrika, Jan.-

Sharqiy va Jan. Osiyo hamda Oʻrta Osiyo va Yevropaning jan., shuningdek, markaziy

qismlarida istiqomat qilgan ekan. Ular fanda olduvay, zinjantrop, pitekantrop, sinantrop va

geydelberg kabi kator nomlar bilan yuritilsada, umumiy ibo-ra bilan "Xomo xabilis", yaʼni

"ishbilarmon odam" deb ataladi. Afrikaning eng kad. odamlari zamonamizdan 4,5—4, 3,5 — 2

mln. yil mukaddam, Yevropa arxantroplari esa 2,5—2 mln. yil bilan 200—150 ming yilliklar

---

oraligidagi davrda xayot kechirganlar. Osiyoning iqlimi, oʻsimlik va xayvonot dunyosi ham ilk P.

davrida eng kad. odamlarning yashashi uchun qulay boʻlgan. Keyingi 60—70 yil davomida

topilib, oʻrganilgan koʻpdan-koʻp moddiy qoldikdar (asosan, qazilma odam suyaklari va dagʻal

tosh kurollar)ga karaganda, Osiyo arxantroplari (pitekantrop va sinantrop) hayot kechirgan

davr 1,5—1 mln. yildan to 500 ming yilliklar oraligʻida kechgan.

Oʻrta Osiyoda yashagan eng kad. odamlar 

pitekantrop

 va 

sinantroplarga

 zamondosh

boʻlganlar. Ular togʻ ungurlari va gʻorlardan boshpana, makon va manzilgox. sifatida

foydalanishgan. Qayroqtosh va chaqmoqtoshlardan choʻqmor, chopping va chopper kabi

dagʻal tosh qurollar yasab, ulardan irgʻ-itgich, urgʻich, chopqich, kavlagich va keskich sifatida

foydalanganlar. Qoʻl choʻqmori va chopperlar, dastavval, Fran-siyaning Sent Ashel makonidan

topilgani uchun fanda bunday tosh qurollar ashel qurollari nomi bilan yuritiladi.

Ilk P. yodgorliklari 

Oʻrta Osiyoda

 

Fargʻona vodiysining

 Soʻx soyi sohilida joylashgan 

Selungʻur

gʻori

, Ohangaron vodiysining Qizilolmasoy boʻyida, [[

Koʻlbuloq manzilgohida

, Jan.

Tojikistonning Koʻldara va Jan. Qozogʻistonning Aristandi vodiysida topib oʻrganildi. Selungur

gʻoridan ibtidoiy odamning suyak qoldiklari (bosh chanogʻining boʻlagi, yelka suyagi va oʻndan

optiq tishlari) topilib, tadqiq etildi. Bu davrga mansub [[

Koʻlbuloq manzilgohida

 eng qad.

odam toʻdalari qariyb yarim mln. yil davomida deyarli uzluksiz yashagani maʼlum boʻldi. Shu

bois yodgorlik ostida 20 m dan ortiqroq qalinlikda madaniy qatlam hosil boʻlgan. Qariyb 20

yillik qazish (M. Qosimov) jarayonida 30 mingdan ortiq tosh qurollar (choʻqmor, qirgʻich

pichoqsimon keskich va nukleuslar), hayvon va parranda suyaklari hamda turli xildagi oʻsimlik

qoldiklari qayd etiladi. Bu topilmalar, shubhasiz, ilk P. odamining nihoyatda sermashaqqat

hayoti, tosh qurollar yasash usullari va xom ashyosi, shuningdek, oʻsha zamon tabiiy va unga

boqim boʻlgan Koʻlbuloqning ovchi va termachilarning isteʼmol qiluvchilik xoʻjaligi haqida

guvohlik beradi (qarang [[

Koʻlbuloq manzilgohi

). Soʻzsiz, Selungur va Koʻlbuloq

yodgorliklarining arxeologiya jihatidan qazib oʻrganilishi tufayli Oʻrta Osiyo eng qad. odamlar

yashagan maskanlar qatoridan oʻrin oldi.

Paleolitshunoslik tobora yangi noyob yodgorliklar bilan boyib, paleoantropologik topilmalarni

har tomonlama sinchiklab chuqur tadqiq etilishi bilan nafaqat arxantroplarning yashagan va

tarqalgan hududlari kengayib, davri qadimiylashtirildi, balki, ularning bevosita avlodlari

borasida fanda yangi fikr-mulohaza va gʻoyalar paydo boʻldi. Maʼlum boʻlishicha,

arxantroplarning avlodlari — paleoantroplar zamonamizdan qariyb 500 ming yil muqaddam

shakllanib, 150—140 ming yilliklardan boshlab 100 ming yildan oshiqroq davr davomida

neander-tallar bilan yonmayon yashagan ekan. Neandertallar esa odamzotning bevosita

ajdodi hisoblanmagan. Ular maymunsimon jonzotlarning rivoj topmay qurib qolgan butogʻi

sifatida talqin etilmoqda.

---

Oʻrta P. davrida ob-havo keskin pasayib, muzliklar davri boshlanadi. Havoning sovushi

oqibatida va oʻsimlik dunyosi ham tubdan oʻzgaradi. Issiq iqlimga moslashgan hayvonlarning

bir qismi jan. mintaqalarga siljib, qolgani halok boʻladi. Ularning oʻrnini yangi sharoitga

koʻnikkan chidamli mamontlar, yungdor karkidonlar, uzun shoxli bizonlar, qoʻtoslar, bugʻular,

arharlar va boshqa hayvonlar egallaganlar. Bu davrda ovchilik xoʻjaligi takomillashib odam

toʻdalarining toʻplari kattalashgan. Tosh va suyaklardan turli xildagi ov qurollarini yasash

takomillashgan. Yirik hayvonlarga ommaviy ov qilish tufayli katta toʻdalarga uyushgan qad.

odamlar olov hosil qilishni kashf etganlar, gulxanlar yoqib, sovuqdan va xavf-xatardan

saqlanishni, goʻshtni oʻtda pishirib isteʼmol qilishni bilishgan. Yirik hayvon suyaklari, mamont

tishlari va kuraklari hamda xodalardan jar, soy va koʻl yoqalarida yarim yertoʻla kulbalar qurib,

tomini hayvon terilari bilan yopib, sahniga poʻstaklar toʻshashgan. Suyaklardan teshgich,

bigiz, soʻzan va ignalar yasab, terilardan yopinchiqlar tikib kiyishgan. Oʻrta P. davri oxirida esa

marhumlarni dafn etish marosimi paydo boʻlgan. Oʻrta Osiyoda 50 dan ortiq oʻrta tosh

davrining yodgorliklari topilib, oʻrganildi. Oʻzbekistonda ular Toshkent viloya-tida Obirahmat,

Xoʻjakent, Paltov, Koʻlbuloq; Samarqand viloyatida Omon-qoʻton, Qoʻtirbuloq, Zirabuloq,

Xoʻjamazgil; Navoiyda Uchtut degan joylarda tekshirilgan. Hatto Surxondaryoning Boysun

tumanida Teshiktosh unguridan oʻrta P. davriga tegishli 8-9 yashar bolaning qabri topilgan.

Bu, shubhasiz, fan olamida jiddiy kashfiyot edi. Oʻrta P. davrida ming yilliklar osha erishilgan

hayotiy yutuqlar urugʻdoshlik jamoasi va uning ilk madaniyatini shakllanishiga asos boʻlgan.

Yuqori P. miloddan avvalgi 40—35 ming yilliklardan 12—10 ming yillikka qadar davom etib,

muzliklarning oxirgi (vyurm) bosqichida kechdi. Bu davrda yirik hayvonlarni ov qilish tufayli

odam toʻdalarining katta toʻplarga birlashishi; mayda tuda ichida ekzogamiya urfodati

muqimlashib, urugʻ jamoasi (matriarxat)ning qaror topishi; uzoq vaqt muttasil pishirilgan

goʻshtni isteʼmol qilish va tabiiy tanlov jarayoni tufayli odamning jismoniy qiyofasi ham

oʻzgardi. Bu davrda hozirgi zamon qiyofadagi ajdod — neoantrop, yaʼni "yangi odam"

shakllandi. Bunday odamning mehnat qurollari va suyak qoldiklari dastlab 1868 yilda Fran-

siyaning Kromanon qoyasi yaqinida topilib, oʻrganilgani uchun u tarixda kromanon nomi bilan

shuhrat topdi.

Keyingi bir asr davomida Afrika, Osiyo, Yevropa, Amerika va Avstraliya hududlaridan

kromanonlarning yuzlab makonlari, har turli nayza va kamon oʻqining tosh paykonlari, suyak

va hayvon shoxlaridan yasalgan bigiz, igna, qarmoq, burgʻu (parma) va xilma-xil bezakli

ashyolar topilgan.

Oʻrta Osiyo, xususan, Oʻzbekistonda yuqori P. yodgorliklari — Koʻlbuloq, Tuyaboʻgʻiz, Siyobcha,

Takalisoy, Xoʻjamazgil, Achchisoy va Sari Ark kabi oʻnlab yarim yertoʻla turar joy qoldiqlari

topilib tadqiq etildi. Ulardan tosh qirgʻichlar, keskichlar, pichoqsimon tosh qurollar, tosh

yoʻngichlar, suyakdan yasalgan igna, bigiz, sanchqi hamda kulon, tuya, bugʻu va toʻngʻiz

suyaklari qayd etiladi. Siyobcha makonida esa yuqori P. odamining jagʻi, tishlari va qoʻl

---

suyaklarining topilishi, ayniqsa, noyobdir. Shunday qilib, yuqori P. davrining boshlaridayoq

zamonaviy qiyofadagi odam shakllanib, u fanda "Xomo sapiyens" — "aql-idrokli odam" nomini

oldi. Bu davrda iqlim sharoitning taʼsiri oqibatida odamzodning irqi (yevropeoid, negroid va

mongoloid) hamda har xil antropologik turlari vujudga keladi. Bu irklarning jamoalari Osiyo

orkali avval Avstraliya, soʻngra esa Bering boʻgʻozi oʻrnida joylashgan quruklik orqali Amerika

qitʼasiga tomon siljigan boʻlsalar, ulardan bir qismi Yevropada va boshqa bir turi esa Afrikada

yashaganlar. Yuqori P. davrida oʻq-yoy kashf etilib, tasviriy sanʼat yuzaga kelgan. Kromanon

odamlari istiqomat qilgan gʻorlarning (Altamira) shiplari va devorlarida rangli boʻyoklar bilan

ov manzaralari tasvirlari tushirilgan. Suyak va toshlardan ayollarning va turli hayvonlarning

haykallari yasalgan. Yuqori P.ning yodgorliklari fanda Orinyak, Solyutre va Madlen madaniy

nomlari bilan 3 bosqichga boʻlib tadqiq etilgan.

Boriskovskiy P. I., Kishilikning eng qadimgi hayoti, T., 1959; Gerasimov M. M., Lyudi

kamennogo veka, M., 1964; Semyonov Yu. I., Kak vozniklo chelovechestvo, M., 1966;

Srednyaya Aziya v epoxu kamnya i bronzi, M., 1966; Pervobitnoye obshestvo, M., 1975;

Asqarov A., Oʻzbekiston tarixi [Eng qadimgi davrlardan eramizning V asrigacha], T., 1994.

Abdulahad Muhammadjonov.

[1]

1.