П. С. Султонов, Б. П. Ахмедов олий ўқув юртлари учун дарслик

6.4. ЭКОЛОГИЯ ЭКСПЕРТИЗАСИ 
Бутун дунё мамлакатларида табиатни сақлаб қолиш, инсонни ўраб турган табиий
муҳит «сифати» мавжуд ва потенциал энергия ресурсларидан оқилона фойдаланиш,
табиатдаги экологик мувозанатни сақлаб қолиш масалаларини кўзда тутувчи экологик-
иқтисодий сиёсатни шакллантириш учун назарий ва амалий қадамлар зарурлиги тан
олинган. /арб адабиётларида «Ҳар қандай қурилиши мўлжалланаётган объектларни табиий
муҳитга таъсирини баҳолаш» экология экспертизаси тушунчаси билан маънодош тушунча
сифатида кенг тарғиб қилинади.
Мажбурий экологик экспертиза жараёнини амалда барча ривожланган ва
ривожланаётган мамлакатларда йўлга қўйилган. 1969 йилда А+Ш да хўжалик амалиётида
лойихаларнинг экология экспертизаси «Атроф муҳитни муҳофаза қилиш соҳасида миллий
сиёсат тўғрисида»ги қонун қабул қилингач йўлга қўйилган: Мамлакатда экология
экспертизаси иши федерал идораларнинг асосий фаолияти ҳисобланади. /арб
мамлакатларида «Объектларнинг табиий муҳитга таъсирини баҳолаш»га сарфланадиган
маблағ лойиха смета қийматининг ўртача 1 фоизини ташкил қилади. Чет мамлакатлар
тажрибаси экология экспертизасининг иқтисодий самарасини юқорилигини кўрсатмоқда. 
Ўзбекистон республикасида мавжуд экологик муаммоларни ечиш ва табиий муҳит
шароитларини сақлаш, табиий ресурслардан оқилона фойдаланишнинг хуқуқий, иқтисодий
ҳамда ташкилий асосларини белгилаб бериш мақсадида қабул қилинган. «Табиатни
муҳофаза қилиш тўғрисида»ги қонунида давлат экология экспертизасининг мақсадлари ва
унинг объектлари аниқлаб берилган. +урилишга ёки бошқа мақсадда ишлатишга
мўлжалланган саноат корхонасининг, бирор қурилма ёки асбобининг табиий муҳитга
таъсирини аниқлаш учун улар экология экспертизасидан ўтказилади. Экспертизанинг асосий
вазифаси табиий муҳитни инсоннинг зарарли фаолиятидан муҳофазалашдир. Саноат
корхоналари, сув иншоатларини қуриш ёки таьмирлаш лойихаларини экспертизадан
ўтказиш, йўл қўйилган хато ва камчиликларни тузатиш имкониятини беради. Экспертизада
қурилиш ва таьмирлашдан ташқари, давлат стандартлари, кимёвий моддаларнинг қўлланиш
техник шароитлари, транспорт воситалари ва уларни ишлатиш вақтида муҳитга тарқатилган
зарарли моддалари, шовқин, электромагнит тўлқин кабилар билан таъсирни камайтириш
мақсадида махсус қурилмалар қурилади.
Экспертизаларнинг давлат ва ташкилот турлари бор. Давлат экология экспертизасини
табиатни муҳофазалаш Давлат қўмитаси ўтказади. Кўп киррали муҳим қурилишларни ҳар
томонлама мукаммал ўрганиш мақсадида ҳар хил мутахассислардан иборат эксперт
комиссиялари тузилади. Ташкилотларнинг экология экспертизасини вазирлик ва
ташкилотларнинг табиатни муҳофазалаш бўлими ва санитар-эпидемиология бўлими
ходимлари ўтказадилар. Экспертиза давлатнинг экологияга оид қонун ва қоидаларига
асосланиб олиб борилади, чиқариладиган чиқинди ва уларнинг салбий таъсирлари
меъёрномада кўрсатилади. Чиқиндилар рухсат этилган чегаравий меъёр РЭЧМ дан ошиб
кетмаслигига алоҳида аҳамият берилади. Саноатни ёки унда ишлатиладиган асбоб-ускунани
экологик жихатдан хавфсизлиги ёки созлиги улардан чиқадиган чиқиндилар миқдори ва
уларнинг токсиклик ҳусусиятлари билан белгиланади. Агар янги технологик жараён
олдингисига нисбатан камроқ чиқинди чиқарса, у экологик хавфсизроқ ҳисобланади. 
Экология экспертизасида табиий муҳитга шикаст етказиш орқали халқ хўжалигига
етқазиладиган зарарлар ҳам ҳисобланади. Зарарлар қуйидаги уч турга бўлиши мумкин: а)
бўлган зарарлар; б) бўладиган зарарлар ва в) олди олинган зарарларга ажратилади.
Бўлиши мумкин зарарлар тегишли чоралар кўрилмагандаги зарарлардир. Чоралар
кўрилгандан сўнг ҳам, халқ хўжалигига етказилган зарарлар бўладиган зарар ҳисобланади.

---

Бўлиши мумкин бўлган зарардан яна бўладиганини айирсақ олди олинган зарар миқдори
келиб чиқади. Зарарларни ҳисоблашда муҳитнинг ифлосланиш даражаси, муҳитнинг
ифлосланишини инсон саломатлигига, халқ хўжалигига етказадиган зарари, жумладан,
қишлоқ хўжалиги, чорвачилик ва саноат корхоналари кўрадиган зарар, ҳаво таркибининг
ўзгариши, кислотали ёмғирлар таъсирида иншоатларни, тарихий обида ва хайкалларнинг
бузилишини тезлашишидан келадиган зарарлар инобатга олинади. Зарарларни бирламчи ва