П. Мирхамидова, А.Ҳ. Вахобов, Қ. Давранов, Г. С. Турсунбоева

 
 

---

 16 
КИРИШ 
 Микробиология (лотин тилида mikrobiologiya – micros-майда, bios-
ҳаёт, logоs-фан) майда кўзга асбобсиз кўринмайдиган организмларнинг 
морфологияси анатомияси, кўпайиши ва ривожланиши, ҳаётий жараёнлари, 
ўзгарувчанлигини, систематик ҳолати, табиатда тарқалиши ва ҳ.к. ларни 
ўрганувчи фан.
Ҳозирги кунда бу фан умумий, қишлоқ хўжалиги, саноат, тиббиёт, 
ветеринария, денгиз ва космик микробиологияларига тармоқланиб кетган. 
Микробиология кун сайин ривожланиб бормоқда, у айниқса, биохимия, 
молекуляр биология, биотехнология, фитопатология, эпидемиология, 
генетика ва бошқа фанлар билан узвий боғлиқдир. 
Микроорганизмлар кичик ўлчамга эга бўлишидан қатъий назар 
табиатда моддалар алмашинувида, мураккаб органик моддаларнинг 
парчаланишида фаол иштирок этадилар. 
Микроорганизмларга 
вируслар, 
бактериялар, 
архейлар, 
бактериофаглар, бактерияларга яқин турадиган актиномицетлар, баъзи бир 
замбуруғлар, риккетсиялар, микоплазма ва бошқалар киради.
Табиатда моддаларнинг алмашинувида, кўпгина фойдали қазилмалар 
(торф, тошкўмир, нефть) ҳосил бўлишида, турли органик моддаларнинг 
чиришида микроорганизмларнинг аҳамияти катта. 
Озиқ-овқат саноатида қатиқ, кефир, қимиз, пишлоқ тайёрлаш сут-
кислотали бижғитувчи бактерияларнинг, новвойчилик, турли ичимликлар 
тайёрлаш (спирт, вино) эса, ачитқи замбуруғларнинг фаолиятларига боғлиқ 
бўлган жараёнлардир.
Кўпгина микроорганизмлар турли физиологик фаол моддалар: 
ферментлар, витаминлар, аминокислоталар, биологик стимуляторларни 
синтез қилиш хусусиятига эгалар.
Қишлоқ хўжалигида ҳам микроорганизмлар муҳим роль ўйнайди, 
чунки уларнинг фаолияти натижасида тупроқда ўсимликлар учун зарур 

---

 17 
бўлган озиқ моддалар тўпланади, тупроқнинг унумдорлиги ортади, бунинг 
оқибатида экиннинг ҳосили ҳам юқори бўлади.
Тупроқда содир бўладиган жараёнларнинг деярли барчаси ундаги 
микроорганизмларнинг фаолиятига боғлиқ, масалан, табиий тупроқ ҳосил 
бўлиш жараёнлари, ерни ўғитлаш, суғориш, тупроқда рўй берадиган 
физиологик ишқорийлик ва кислоталиликни йўқотиш, табиатдаги турли хил 
моддаларнинг ўзгариши ва бошқалар микроорганизмлар фаолияти билан 
чамбарчас боғлиқ.
Тупроқ таркибидаги микроорганизмларни ўрганиш, бир қатор 
бактериал 
ўғитларни 
ишлаб 
чиқишга 
(нитрагин, 
азотобактерин, 
фосфоробактерин ва ҳ.к.) ва улардан қишлоқ хўжалик амалиётида 
фойдаланилиш орқали тупроқнинг унумдорлиги ва ўсимликларнинг 
ҳосилдорлигини оширишга имкон яратди.
Микроорганизмлар табиатда кўпгина юқумли касалликларнинг 
қўзғатувчилари эканликларини, уларни сув ва ҳаво орқали тарқалишлари 
қадимдан маълум бўлган. Микробиологларнинг тинимсиз меҳнати туфайли 
ҳозирги пайтда ҳар бир касалликнинг қўзғатувчиси аниқланиб, даволаш 
усуллари 
ҳам 
топилган. 
Кўпгина 
фармацевтика 
фабрикалари 
актиномицетлар, замбуруғлар ва баъзи бир бактерияларнинг ҳаётий фаолияти 
махсули бўлган антибиотиклар ишлаб чиқарадилар.
XX асрда микробиологиядан вируслар дунёсини ўрганувчи 
вирусология фани ажралиб чиқди. Бу фаннинг асосчиси (1892 й.) рус олими 
Д.И.Ивановскийдир. Баъзи касалликлар: қутуриш, қизамиқ, чечак, 
полиомиелит кабиларнинг қўзғатувчиларининг фақатгина морфологиясини 
электрон микроскоп кашф қилингандан сўнггина ўрганиш мумкин бўлди. 
Биотехнология ёки биологик жараёнлар технологияси биологик 
агентлар ёки уларнинг мажмуаларидан (микроорганизмлар, ўсимликлар ва ҳайвон 
ҳужайралари, уларнинг компонентларидан) керакли маҳсулотлар ишлаб 
чиқариш мақсадида, саноатда фойдаланиш деган маънони беради. 

---

 18 
Адабиётларда “Биотехнология” атамасига мутахассис олимлар томонидан 
турли хил таърифлар бериб келинмоқдаки, фаннинг ҳозирги ривожланган 
даврида ҳам бирорта аниқ тўхтамга келинмаган. Қуйида биотехнологкя 
соҳасининг етук олимлари томонидан ушбу атамага берилган таърифларга 
тўхталиб ўтамиз. 
а) Анбаш, А.Хемфери, Н.Миллисларнинг (1975) фикрига кўра 
“Биотехнология” - янги биокимёвий ишлаб чиқаришлар махсулидир 
(витаминлар, антибиотиклар). 
б) “Биотехнология - моддаларни биосинтез усули орқали озиқа олиш 
фанининг бўлими бўлиб, у “биоинженерия” соҳаси билан боғлиқдир. 
в) А.Хастинг (1983) фикри бўйича “Биотехнология” - пиво, вино, 
пишлок, витаминларни саноат асосида ишлаб чиқариш жараёнидир. 
г) 1980 йилда ўтказилган Европа федерацияси Кенгашининг 
мухокомасида “Биотехнология” - биологик тизимлар асосидаги саноат 
жараёни деб каралган.
д) 1983 йил Братиславада бўлиб ўтган кенгашда “Биотехнология” -
моддаларни катта микдордаги саноат асосида (биокатализаторлар орқали) 
олиш ва атроф муҳитни химоя қиладиган фан деб таърифланган. 
е) А.А.Баев (1986), Ю.А.Овчинников (1982) “Биотехнология” биологик 
жараёнларни ишлаб чиқаришга жорий этиш тўғрисидаги фан деб 
таърифлашган. 
Бизнинг фикримизча биотехнология – инсон эҳтиёжи учун зарур 
бўлган модда ва бирикмаларни тирик ҳужайралар ва организмлар ҳамда 
уларни метоболитлари ёрдамида, катта хажмда тайёрлаш деган маънога 
тўғри келади. Дархақиқат биотехнологик жараёнлардан микроорганизмлар, 
ўсимлик ва ҳайвон ҳужайралари ва тўқималари, ҳужайра органеллалари, 
уларни ўраб турган мембраналардан соф ҳолатда оқсил, органик кислоталар, 
аминокислоталар, спиртлар, доривор моддалар, ферментлар, гормонлар ва 
бошқа органик моддаларни (масалан, биогаз) ишлаб чиқариш (синтез 
қилишда), табиий қазилмалардан соф ҳолда металл ажратиш, оқова сувларни 

---

 19 
тозалаш ва қишлоқ хўжалик ёки саноат чиқиндиларини қайта ишлаш каби 
соҳаларда кенг фойдаланилади. 
Фан сифатида ўтган асрнинг 60-йилларидан шакллана бошлаган 
биотехнологиянинг тарихига чуқурроқ назар ташласак микроорганизмлар 
ёрдамида “бижғитиш”, “ачитиш” жараёнлари инсоният томонидан қадимдан 
кенг ишлатилиб келинаётганлигининг гувоҳи бўламиз. 
Микроб биотехнологиясининг ривожланиш тарихи кўп маънода XX-
асрнинг иккинчи ярми билан боғлиқ. Ўтган асрнинг 40-йилларида 
микроорганизмлардан пенициллин олиш технологиясининг яратилиши бу 
фан ривожида ижобий бурилиш ясади. Пенициллин ишлаб чиқарилишининг 
йўлга қўйилиши ва муваффақият билан ишлатилишида кейинги авлод 
антибиотикларини қидириб топиш, уларни ишлаб чиқариш технологияларини 
яратиш ва қўллаш усуллари устида ишларни ташкил қилиш зарурлигини 
олдиндан белгилаб қуйилади. Бугунги кунда юздан ортиқ антибиотиклар 
ишлаб-чиқариш технологиялари ҳаётга тадбиқ қилинган. 
Антибиотиклар ишлаб-чиқариш билан бир қаторда аминокислоталар, 
ферментлар, гормонлар ва бошқа физиологик фаол бирикмалар тайёрлаш 
технологиялари ҳам яратила бошланди. Бугунги кунда тиббиёт ва қишлоқ 
хўжалиги учун зарур бўлган аминокислоталар (айниқса организмда синтез 
бўлмайдиган аминокислоталар), ферментлар ва бошқа физиологик фаол 
моддалар ишлаб чиқариш технологиялари йўлга қўйилган. 
Охирги 20-30 йилда, айниқса микроб оқсилини олиш технологияси 
ривожланиб кетди. Инсоният учун ўта зарур бўлган бу маҳсулотни ишлаб 
чиқариш билан бир қаторда ундан унумли ва оқилона фойдаланиш йўллари 
амалга оширилмоқда. Оқсил ишлаб чиқаришда ҳар хил чиқиндилардан 
(зардоб, гўшт қолдиқлари) ва парафиндан фойдаланиш мумкинлиги 
исботланган. Ҳозирги пайтда бунинг учун метан ва метанолдан фойдаланиш 
мумкинлиги 
ҳам 
кўрсатиб 
ўтилган. 
Кейинги 
вақтда 
микроб 
биотехнологиясининг ривожланиши, иммобиллашган (махсус сорбентларга 
боғланган) ферментлар 
ва микроорганизмлар иштирокида тайёрлаш 

---

 20 
технологияларининг яратилиши билан узвий боғлиқ бўлди. Иммобилизация 
қилинган ферментларнинг ҳар хил жараёнларда ишлатилиши (ферментлар 
муҳандислиги) бу биокатализаторлардан фойдаланишни янада фаоллаштириб 
юборди. Эндиликда ферментлар бир маротаба эмас, бир неча маротаба 
узлуксиз (ҳатто бир неча ойлаб) ишлатиладиган бўлиб қолди. 
Микроорганизмлар фаолияти ва имкониятидан фойдаланиш, уларнинг 
ҳосилдор турларини (штаммларини) яратиш билан боғлиқ. Бундай вазифани 
микробиологлар билан узвий ҳамкорликда генетиклар ва ген муҳандислиги 
усулларидан хабардор бўлган мутахассислар амалга оширадилар. Микроб 
препаратларини ишлаб чиқаришни фаоллаштиришнинг яна бир йўли икки ёки 
ундан ортиқ бўлган, бири иккинчисининг фаоллигини ошириб бера оладиган 
(симбиозда ишлайдиган) микроорганизмлар ассоциациясидан фойдаланишдир. Бу 
йўл ҳозирги вақтда ферментлар, антибиотиклар, витаминлар ва метан гази 
олишда, ҳамда оқова сувларни тозалаш жараёнларида кенг қўлланилиб 
келинмоқда. 
Биотехнологиянинг асосини микроб фаолияти ташкил қилади. Шундай 
экан фаол микроорганизмлар яратиш, уларни фаглардан ва ташқи салбий муҳит 
таъсиридан асраш масалалари ҳам энг муҳим вазифалардан биридир. 
Шу каби қатор ўта муҳим муаммоларни ечишда нафақат 
микробиологлар, биокимёгарлар, биотехнологлар, балки мухандислар ва 
технологлар иштирок этишлари зарур бўлади. 
Бу эса, биотехнология фанини яхши ўзлаштириб олиш учун юқорида 
эслаб ўтилган фанлардан хабардор бўлмоқликни тақазо этади.