P. I. Ivanov m. E. Zufarova umumiy psixologiya

Hayron qolish hissi. 

Tadqiq qilinayotgan faktlaming sabablarini topish- 

da  qiynalib  qolganimizda,  bu  faktlami  o‘zimizga  shu  damgacha  maMum 

boMib turgan hodisalar guruhiga kiritolmay qolganimizda, bogManishlaming 

aniqlangan  turlari  qatoriga  bu  faktlarni  kiritolmay  qolganimizda  va  shu 

kabi  hollarda  bizda  hayron  qolish  yoki  hayron  boMish  hissi  tugMladi.  Bu 

his  ham bilish  faoliyatini  yanada  kuchaytirishga yoMlovchi  zo‘r vositadir.

Ishonch  hissi. 

Narsa va hodisalar o‘rtasidagi bogManishlar va munosa- 

batlarning  to‘g‘riligi  tafakkur  jarayonida  aniqlanib,  mantiqiy  ravishda 

chiqarilgan xulosalar bilan va amaliyotning o'zida yaqqol isbot boMganida 

ishonch  hissi  tugMladi.

Shubhalanish  hissi 

biz  o‘zimiz  chiqargan  qoidalar  yoki  gipotezalar 

faktlarga yoki  nazariyalarga zid boMib,  shular  bilan  to‘qnashib  qolganida 

tugMladigan  hissiyotdir.  Bu juda muhim hissiyot,  chunki to‘plangan  fakt­

larni  va  biz  aytgan  qoidalarni  har  tomonlama  tekshirib  ko‘rishga 

rag‘batlantiradi. «Samarali ilmiy faoliyat uchun doimo shubha bilan qara- 

moq  va  o‘z-o‘zingni  tekshirib  turmoq  zarur»  (l.P.  Pavlov).

Nazariy va amaliy vazifalarni hal  qilish jarayonida odam yangilik hissi 

degan  alohida  ijobiy  hisni  kechadi.  Bu  his  alohida  xursandlik  holatida 

o‘tadi  va  odamda  g'ayratni  qo‘zg‘atib  yuboradi.  Hal  qilinayotgan  vazifa 

katta ijtimoiy ahamiyatga ega boMganida, tamoyili  xarakterdagi  masalalar 

hal  etilayotganida  odamdagi  bu  his,  ayniqsa,  kuchli  boMadi.

Intellektual hissiyotlar odamning bilish faoliyati sababli paydo boMibgina

---

qolmasdan,  ular hamisha aqliy jarayonlar tarkibiga kiradilar va shu  bilan 

birga  bu  hissiyotlar  aqliy  faoliyatni  rag'batlantirib  turadi,  kuchaytiradi, 

tafakkurning  tezligiga,  samaraliligiga,  bilimlarning  mazmunli  va  aniq 

bo'lishiga  ta’sir qiladi.  Masalan,  taajjublanish  va  bilishga  qiziqish  hislari 

odamni  xilma-xil  masalalarni  hal  etishga,  tobora  ko'proq  bilim  olishga 

majbur  qiladi.  Shubhalanish  hissi  dalillar  qidirishga,  fikrlarimizni  asos- 

lash  yo'llarini  topishga,  tug'ilgan  masalalarga  to'g'ri javoblar  qidirishga 

majbur etadi.

Yangilik hissining ta’sirchanligi, ayniqsa, kuchli bo'ladi.  Bu his kishi­

larga -  ilmiy tadqiqot institutlarida va laboratoriyalarda ishlayotgan kishi­

larga, shuningdek, dalalarda va fabrika, zavod sexlarida ishlayotgan kishi­

larga  ham  xos bo'lib  qoldi.  Yangilik  hissi  yangi,  ba’zan  tag'in  ham  mu­

rakkab  muammolami  hal  etish  bilan  bog'liq  bo'lgan  faoliyatni  davom 

ettirish  istagini tug'diradi,  ko'pincha  bu  istak zo'r ehtiros bilan  intilishni 

vujudga  keltiradi.

Odamning  muhokamalarida  muayyanlik,  izchillik,  ravshanlik  bo'lib 

turganida,  bu  muhokamalar dalillar bilan  yaqqol  asoslanib  va  isbotlanib 

turganida  mantiqiy  tafakkurdan  mamnun  bo'lish  ham  intellektual  hissi­

yotlar qatoriga kiradi. Aksincha,  tafakkurimiz  mantiqiy bo'lmay qolgani­

da,  jumladan,  odam  o'z  muhokamasida  hech  bir  bog'lanishsiz  bir  nar­

sadan  ikkinchisiga  sakrab  o'taverganida,  uning  muhokamalarida  muay­

yanlik,  izchillik,  ravshanlik bo'lmaganida,  bu muhokamalarda ziddiyatlar 

paydo bo'lib qolganida,  odamning fikri  asossiz,  ishontirarli  bo'lmay qol­

ganida  bizda  noxush  his paydo  bo'ladi.

Suhbatdoshning, dokladchining, ma’ruzachining nutqi to'g'ri va ravon 

bo'lganida  bular  bizda  ijobiy  his  tug'diradi.  Tilning  grammatika  shakl­

larini  buzib gapirish,  nutqda keraksiz so'zlarni  ko'p ishlatish,  tushunilishi 

og'ir  bo'lgan  va  zavqlantirmaydigan  nutq  bizda  yoqimsiz,  salbiy  his 

tug'diradi.

Umuman, intellektual  hissiyotlar o'zining  murakkabligi va xilma-xil- 

ligi  bilan  farq  qiladi,  zotan  odamning  aqliy  faoliyati  ham  murakkab  va 

xilma-xildir.