P. I. Ivanov m. E. Zufarova umumiy psixologiya

‘qituvchi,  o'quvchi,  g a - 

pirmoq

 degan so'zlarning har birining o'z  ma’nosi bor.  Lekin bu uch so'z 

hali hech qanday fikrni ifodalamaydi.  Endi bu so'zlarni biriktirib, bunday 

bir gap tuzaylik: 

0

 ‘qituvchi 

0

 ‘quvchiga gapirdi.

 Bunda biz so'zlar ma’nosining 

jaminigina  tushunib  qolmay,  balki  shu  bilan  birga  nutqdagi  fikrni  ham 

tushunamiz.  Shu  so'zlarni  boshqa  bir  tartibda  o'zgartirib  biriktirsak, 

boshqacha  fikr hosil  boiadi: 

o'quvchi  o'qituvchiga  gapirdi.

O'zbek tilida gapdagi so'zlarning o'mini o'zgartirmasdan, bitta so'zning 

shaklini salgina o'zgartirish bilan  nutqning va har qaysi so'zning ma’nosi 

ham  o'zgaradi.  Masalan: 

« U  akasin i yubordi»,  « U  akasiga  yubordi».

Boshqa birovning nutqini eshitgan vaqtingizda ba’zan shunday gaplar 

uchraydiki, bu gaplardagi  har bir so'zning ma’nosi tushunarli boisa ham, 

lekin  gapda  ifodalangan  fikr  noaniq  boiib,  tushunilmay  qoladi.  Mana 

shu  misolning  o'zi  ham  maium  bir gap  tarkibidagi  so'zlar  ma’nosining 

jami bilan shu gapda ifodalangan fikr bir-biriga teng emasligini ko'rsatadi.

---

Tilning  grammatik  tuzilishining  ahamiyati  shuni  ko'rsatadiki,  yakka 

odam  nutqining  qay darajada  o'sganligi,  qay darajada takomillashganligi 

faqat  so'z  boyligining boyligiga  va xilma-xilligigagina bog'liq bo'lib  qol- 

masdan,  balki  awalo,  shu  kishining o'zi gaplashadigan  tilining gramma- 

tikasini  (morfologiyasini  va  sintaksisini)  qay  darajada  bilib  olganligiga 

bog'liqdir.  Odam  nutqining  silliq  va  tushunarli  bo'lishi  uning  gramma- 

tikani  qay darajada bilib olganligiga bog'liq bo'ladi, gaplarda ifodalangan 

fikrning tushunarli  bo'lishi  ishlatilayotgan  so'zlarning  ma’nosi  qay dara­

jada  tushunib  ishlatilganiga  bog'liq  bo'ladi.  Fikrlarimizni  to'g'ri  yoki 

noto'g'ri  ifodalab  berishimiz  va  bu  fikrlarni  moddiy  qobiqda,  ya’ni  til 

bilan ifodalab berishimiz, grammatikani qay darajada bilib olganligimizga 

bog'liq  bo'ladi.  Bizning  nutqimizni  boshqa  odamlarning  to'g'ri  yoki 

noto'g'ri  tushunishi  va  boshqa odamlarning  nutqini  biz  ham to'g'ri  yoki 

noto'g'ri  tushunishimiz  shunga bog'liq bo'ladi.

Umuman  biz  odam  nutqining qay darajada  o'sganligiga shu  odamda 

bo'lgan  lug'at  tarkibining  boyligiga  qarab  baho  berib  qolmasdan,  balki, 

shu  bilan  birga,  shu  nutqning  turli-tumanliligiga,  ya’ni  shu  odamning 

nutqida  o'zi  gaplashayotgan  tilning  grammatika  shakllari  va  qoidalariga 

qanchalik  rioya  qilayotganligiga qarab  ham baho beramiz.