P. I. Ivanov m. E. Zufarova umumiy psixologiya

Abstraksiyalash,  umumiylashtirish  va  aniqlashtirish

Abstraksiya 

—  sh u n d a y   b ir  fikrlash  ja ra y o n id irk i,  b u n d a   ta fa k k u rd a  

aks  etilay o tg an   b ir  yoki  b ir  n e c h a   o b y e k tla rn in g   b iro r  belgisi  (xususiyati, 

h a ra k a ti,  h o la ti,  m u n o sa b a ti)  shu  o byekt  yoki  o b y e k tla rd a n   fik ran   ajratib  

o lin ad i.  Bu ja ra y o n d a   o b y e k td a n   ajratilg an   b ir b elg in in g  o 'z i  ta fa k k u rn in g  

m ustaqil  obyekti  b o 'lib   q o lad i.  A bstraksiya,  o d a td a ,  an a liz  ja ra y o n id a  yoki 

an aliz  n atijasid a  so d ir  b o 'la d i.

M asalan ,  sinfdagi  d o sk a n i  tasviriy an aliz  qilish ja ra y o n id a   u n in g   faqat 

b ir  belgisini  —  qo ralig in i  ajratib   olish  m u m k in   va  q o ra   dosk a  to 'g 'r is id a  

e m a s,  balki  d o sk an in g   qoraligi  to 'g 'ris id a ,  so 'n g ra   esa  u m u m a n   q o ralik  

to 'g 'ris id a   fikr qilish  m u m k in .  Biz  o d a m la r,  sa m o ly o tla r,  suv,  o t  va  h o k a - 

z o la rn in g   k o 'z   o ld im izd ag i  h a ra k a tin i  k uzatib  tu rib ,  u la m in g   b itta   u m u ­

m iy  belgisini  —  h a ra k a tin i  fikran  ajratib  olish im iz  va  u m u m a n   h arak at 

to 'g 'ris id a   fikr  qilish im iz  m u m k in .  C h u n o n c h i,  a b strak tlash   y o 'li  b ilan  

bizd a  u zu n lik ,  kenglik,  m iq d o r,  ten g lik ,  so n ,  q iy m at  va  b o sh q a  shu  k a b i­

la r  to 'g 'ris id a   ab strak t  tu s h u n c h a   hosil  b o 'la d i.

Buyum lam i bir-biri bilan taqqoslash chog'ida ham  abstraksiyalash jarayoni 

so d ir  bo'ladi.  Biron  m uayyan  jih a tla r  ham isha  bir-biri  bilan  taqqoslanadi, 

b u y u m la r  yoki  h o d is a la m in g   m u ay y an   belgisiga  (tu sig a,  sh ak lig a,  h a - 

rakatlarining tezligiga  va shu  kabilarga)  qarab,  ular bir-biri  bilan  taqqoslanadi.

---

l.P.  Pavlov  fikr  qilish  faoliyatida  abstraksiyaning  alohida  ahamiyati 

borligini  uqtirib,  bunday degan  edi:

«Umumiylashtirishga  keng  imkoniyat  ochib  bergan  so‘zning  alohida 

xususiyati  bo'lmish  abstraksiya  tufayli  biz  voqelikka  bo‘lgan  munosaba- 

timizni  vaqt,  makon,  sababiyat  kabi  umumiy  tushunchalar shakliga  sol- 

ganmiz»  («Павловские  среды»,  III  tom,  320-bet).

Nutq  til  bo‘lganidagina  abstraksiya  qilish  mumkin.  So‘z  bo‘lmasa, 

hech  bir tushunchani  ifodalab  bo‘lmaydi.