P. I. Ivanov m. E. Zufarova umumiy psixologiya

Analiz  va  sintez

Analiz 

-   narsan i  (b u y u m la rn i,  h o d isa la m i,  ja ra y o n n i)  tark ib iy   e le - 

m en tlarg a ,  q ism larg a  yoki  tark ib iy   belgilarga  b o 'lis h   d e m a k d ir.

A naliz  ja ra y o n id a   b u tu n n in g   u n in g   q ism larig a  u n in g   e le m e n tla rig a  

b o 'lg a n   m u n o sab ati  a n iq la n a d i.  B iror  m o d d iy   n a rsan i  u n in g   m o d d iy   e le ­

m en tlarig a ajratib b o 'lis h   eng oddiy shakldagi  an alizd ir.  S to ln i  ayrim  q ism ­

larga  b o 'lish   —  u n in g   o y o q la rin i,  yashiklarini  va  b o sh q a   sh u   k a b ilam i  b ir- 

b irid an   ajratib   olish  m u m k in .  K im yogar  suvni  v o d o ro d   b ilan   k islo ro d g a 

ajratib   y u b o ra d i.  M a n a   shu  h o lla m in g   h a m m a sid a   an a liz   n a rsa la r  va  h o ­

d isala r  b ilan   q ilin a d ig a n   is h -h a ra k a tla rd a   ifo d alan ish i  m u m k in .

A naliz obyektlarni a m ald a ajratib b o 'lm ay d ig an  elem en tlarg a yoki belgi-

---

larga  b o 'lis h d a   h a m   ifodalanishi  m u m k in .  Bu  fikriy  a n a liz ,  y a ’ni  fikrda 

q ilin ad ig an  analizdir.  C h u n o n c h i,  stolni analiz  qilgan v a q tim iz d a  biz  u n in g  

tu s in i,  o g 'irlig i  va  b o sh q a   sh u   kabi  belg ilarin i  bilib  o lam iz.  S u v n in g   ti-  

niq lig in i,  o g 'irlig in i,  b u g 'la n ish in i,  h a ro ra tin i,  zichligini  h a m   fik ran   a jra ­

tish   m u m k in .

Psixologiyani  o 'rg a n a y o tg a n im iz d a   b iz  h a r  b ir  psixik  h o d isan i  bir-biri 

bilan  taq q o slab g in a  q o lm asd an ,  balki,  shu  bilan  birga,  an aliz  h a m   qilam iz.

O 'q is h   m a sh g 'u lo ti  v a q tid a   ta fa k k u rn in g   a n aliz  qilish  fao liy ati  k a tta  

o 'r i n  tu ta d i.  C h u n o n c h i,  savod  o 'rg a tish ,  o d a td a ,  n u tq n i  a n a liz   q ilishdan: 

g a p n i  so 'z la rg a ,  s o 'z la m i  b o 'g 'in la rg a ,  b o 'g 'in la rn i  to v u sh larg a  a jratish - 

d a n   b o sh la n a d i.  M a te m a tik a   m asalasini  y ech ish   an aliz  q ilish d a n   —  d a st- 

lab   b ir  q a n c h a   m a ’lu m   so n la rn i,  s o 'n g ra   esa  n o m a ’lu m   s o n la rn i  to p ish - 

d a n   b o sh la n a d i.

S in te z   —  an a liz n in g   aksi  yoki  teskarisi  b o 'lg a n   ta fa k k u r  ja ra y o n id ir. 

Bu ja ra y o n   o b y e k tn in g   ayrim   e le m e n tla rin i,  q ism la rin i,  belg ilarin i  b ir b u ­

tu n   qilib  q o 's h is h d a n   ib o ratd ir.  S in tez  ja ra y o n id a   m u ra k k a b   b ir  b u tu n  

n a rsa ,  yoki  h o d isa  tark ib ig a  kirgan  e le m e n tla r,  yoki  q ism la r  tariq asid a 

o lin g a n   b u y u m   yoki  h o d isa la m in g   shu  m u rak k a b   b ir  b u tu n   n arsa  yoki 

h o d isa g a   b o 'lg a n   m u n o sab a ti  a n iq la n a d i.

S in te z   e le m e n tla rn in g ,  n arsa  va  h o d isa la m in g   q ism la rin i  b ir  b u tu n  

q ilib   q o 's h is h d a n   ib o ra td ir,  am aliy   a n a liz   b o 'lg a n i  sin g ari,  sin te z   h am  

a m a liy   b o 'lis h i  m u m k in .  C h u n o n c h i,  m a sh in a n in g   ay rim   d e ta lla ri  b ir- 

b irig a  tegishli  ta rz d a   b irik tirilg an d a,  y a ’n i  u la r  sin te z   q ilin g a n d a ,  yaxlit, 

b u tu n   m a sh in a ,  m a sa la n ,  o d im lo v ch i  e k sk av ato r  hosil  b o 'la d i.  K islorod 

b ila n   v o d o ro d n in g   kim yoviy  birikishi  n atijasid a  suv  hosil  b o 'la d i.  M ana 

sh u   va  sh u n g a   o 'x sh a sh   h o lla rn in g   h a m m a sid a   sin tez  fikr  q ilish ja ra y o n - 

la rid a   va  is h -h a ra k a tla rd a   so d ir  b o 'la d ik i,  bu  is h -h a ra k a tla r  n atijasid a  b ir 

b u tu n ,  yaxlit  m o d d iy   n arsa  hosil  b o 'la d i.

A n aliz  singari,  sin te z  h a m ,  fikran  b o 'lis h i  m u m k in ,  y a ’ni  sin te z d a  

ay rim   e le m e n tla m i  faqat  fik rd a  b ir  b u tu n   q ilish  m u m k in .  M a salan ,  biz 

c h e t  tiln in g  o 'z im iz g a   m a ’lu m   b o 'lg a n  so 'z la rid a n   m a z m u n li g a p  tu z a y o t- 

g a n im iz d a   yoki  a n a  sh u n d a y   m a ’lu m   s o 'z la rd a n   tark ib  to p g a n   ta y y o r g a p ­

ni  o 'q ib   tu s h u n a y o tg a n im iz d a   xuddi  sh u n d ay   ja ra y o n   so d ir  b o 'la d i.

A n aliz  singari,  sin tez   h a m ,  o 'q ish  ja ra y o n id a   k a tta  o 'r in   tu ta d i.  M asa­

la n ,  o 'q is h g a   o 'r g a tis h   v a q tid a   to v u s h la r   va  h a r f la r d a n   b o 'g 'i n l a r , 

b o 'g 'in la r d a n   so 'z la r,  so 'z la rd a n   gap  tu z ila d i.  M an a  sh u n in g   o 'z i  —  sin - 

te z d ir.  A d ab iy   asarlardagi  ay rim   q a h ra m o n la rn in g   yoki  ta rix iy   arb o b lar- 

n in g   q ilg a n   ish la rin i,  fikrlarini,  h islarini  tasvirlash  va  an a liz   qilish  y o 'li 

b ila n   h a m d a   sin te z   qilish  n atijasid a  shu  a rb o b la rn in g ,  shu  q a h ra m o n la r­

n in g   x arak te ristik a si  hosil  b o 'la d i.

A n aliz  va sin te z   y o 'li  bilan  m uayyan  b ir b u tu n   n a rsa n in g   h a r  b ir ayrim

---

q ism in in g ,  h a r b ir ayrim   e le m e n tin in g  shu  b u tu n   n arsad ag i  roli  va a h a m i­

y ati,  shu q ism lar va e le m e n tla m in g  b ir-b irig a b o g ‘lan ish i,  n a rsan in g  asosiy 

(m u h im )  belgilari  va  ik k in ch i  d arajali  belgilari  a n iq la n a d i.

A naliz  va  sin te z   h a m ish a   birlikda  o 'ta d i.  B ir  b u tu n   n arsa  a n a liz   q ili­

n adi.  B in o b arin ,  sin tez  a n a liz n i  ta q o z o   qiladi.  M u ay y a n   q ism la m i,  e le - 

m e n tla rn i,  b elg ilarn i b ir b u tu n   qilib  b irla sh tirm o q  u c h u n  a w a lo   shu q ism ­

la m i,  shu  e le m e n tla rn i  va  b elg ilarn i  an aliz  n atijasid a  ajratib   olish  lozim .

«T afakkur,  —  d e b   y o zg a n d i  l.P .  Pavlov,  —  a lb a tta   asso tsia tsilla rd a n , 

sin te z d a n   b o sh la n a d i,  s o 'n g ra   sin te z n in g   ishi  shu  an aliz  b ilan   q o 'sh ila d i. 

A naliz,  b ir to m o n d a n ,  re tse p to rla rim iz n in g ,  p eriferiy a  u c h la rin in g   a n a li- 

z a to rlik   q o biliyatiga,  ik kinchi to m o n d a n   esa,  b o sh   m iya k a tta   y a rim   sh a r- 

la rin in g  p o 's tid a  ta k o m il to p u v c h i va v o q elik k a m uvofiq b o 'lm a g a n   n a rsa - 

la m i  voqelikka  m u v o fiq   b o 'lg a n   n a rsa la rd a n   ajratib   tu ru v c h i  to rm o z la ­

nish  ja ray o n ig a  aso slan ad i.

O d am   bosh  m iyasi  k a tta   y arim   sh arlarin in g   p o 's tid a   q ilin ad ig an   a n a ­

liz  va  sin tez  h a m  b irin c h i,  h a m   ikkinchi  signal  siste m a la rin in g  sig n allarin i 

o 'z   ichiga  oladi.  B irinchi  signal  sistem asi  b e rg an   b eh iso b   sig n a lla m in g  

yangi  u m u m lash u v lari  h a m   ik k in ch i  signal  sistem asid a  yuksak  an aliz  va 

sin te z  qilinadi.