P. I. Ivanov m. E. Zufarova umumiy psixologiya

Yasli  yoshidagi  bolalarda xayolning  o‘sib  borishi

Ikki  y o sh g a   kirgan  b o la d a   x a y o ln in g   d astlab k i  k u rta k la ri  o 'y in c h o q la r 

b ilan   h a r   xil  o 'y in la r   q ilish d a ,  q o 'lig a   tu s h g a n   m a y d a -c h u y d a   n arsa la r  — 

ta y o q c h a la r,  to s h la r,  q o g 'o z la r  va  b o s h q a   sh u   k a b ila r  b ilan   o 'y n a s h d a , 

e g ri-b u g ri  c h iz iq la rd a n   ib o rat  rasm   c h iz ish d a   n a m o y o n   b o 'la d i.  B o lalar 

x ay o lin in g   m a n a  shu  h a m m a  d astlab k i  k o 'rin is h la ri b e ix tiy o r v o q e b o 'la d i. 

Bola  k o 'z i  k o 'rg a n ,  q o 'lig a   o lg a n   va  ish la ta y o tg a n   n a rsa la rn in g   o 'z i  u n i 

shu  n a rs a la r  b ila n   o 'y n a s h g a   q iz iq tira d i.  B u n d a y   h o ld a   b o la   o 'z in in g   h a - 

r a k a tid a n   z a v q la n ib   va  o 'z   fa o liy a tid a   q a n d a y d ir  b iro r   y an g ilik   p a y d o  

b o 'lg a n in i  k o 'r ib   ovu n ib   y u ra d i,  xolos.

B o la d a   n u tq   p a y d o   b o 'la   b o sh lash i  b ila n   k a tta la rn in g   t a ’siri  o stid a  u 

o 'z   « ijo d in i»   tu s h u n tira   b o sh lay d i.  «B u  q ilg a n   n a rsan g   n im a?» ,  « N im a - 

la rn in g   s u ra tin i  c hizding?»  d eb   b e rilg a n   sav o llarg a  b o la   te rib   q o 'y g a n   k u - 

b ik la rn i  k o 'rs a tib :  « M e n   uy  q ild im » ,  o 'z i  c h iz g a n   s u ra tla rin i  k o 'rsa tib : 

«Bu  —  la y c h a »   d e b  jav o b   b erad i  va  h o k a z o .

Y asli y o sh id ag i b o la n in g  xayoli  hali  to r  va m a z m u n i  k a m b a g 'a l b o 'la d i. 

U n in g   x ay o li  te v a ra k -a tro fid a   k o 'rg a n   n a rsa la r  d o ira sid a n   c h e tg a   c h iq - 

m ay d i  v a   a s o s a n ,  o 'z   tev ara g id a,  o 'z i  y a sh ab   tu rg a n   uy  sh a ro itid a g i  n arsa 

va  h o d is a la rg a   ta q lid   qilish  ta riq a s id a   n a m o y o n   b o 'la d i.

---

M a k ta b g a c h a   ta rb iy a  y o sh id ag i  b o la d a   o 'y in ,  m a s h g 'u lo t  ja ra y o n id a , 

ta rb iy a   t a ’siri  b ilan   t a s a w u r   boyligi  a n c h a   k en g ay ad i,  ta fa k k u r  o 's a d i, 

yangi  e h tiy o jla r  p a y d o   b o 'la d i,  fao llik   o rta d i,  s h u la r  sab ab li,  b u   y o sh d a g i 

b o la la rd a   xayol  faoliyati  h a m   k en g ro q   va  m a z m u n liro q   b o 'lib   q o lad i.

Yasli  yoshidagi  b o lalard a b o 'lg a n i singari,  m ak tab g ach a ta rb iy a  y o sh id a ­

gi  b o la la rd a   h a m   xayol,  a so sa n ,  o 'y in   ja ra y o n id a   p a y d o   b o 'la d i  va  o 's ib  

b o ra d i.

B olalar u c h -to 'rt yoshga yetganlarida ularda o'zlarini katta yoshdagi o d a m - 

lardek  qilib  ko'rsatish v a sh u n d ay  k atta  b o 'lish g a intilish,  o 'z la ri  hali  u d d alay  

o lm aydigan  narsalarni  qilish ehtiyoji ju d a  yaqqol  paydo b o 'la  boshlaydi.  B ola 

o 'z i  o 'y n ay o tg an   o 'y in larid a goh  o 'z in i  o t  m in ib   chopib b o ray o tg an   c h a v an - 

doz  d eb ,  g oh  o 'z in i  uchuvchi  d eb ,  g o h   haydovchi  deb,  go h   vrach  deb,  g o h  

o 'q itu v ch i  d eb   xayol  qila  boshlaydi.  Bu  o 'y in la rd a ,  albatta,  b o lala m in g   tu rli 

h arakatlarga  taqlid  qilishlari  k atta  o 'rin   oladi.  Lekin,  h a r  h o ld a,  m an a  sh u  

o 'y in la rd a   h am   xayolning  ijodiy  faoliyati  n a m o y o n   b o 'lav erad i.  Bu  o 'y in ­

larda bola o 'y n ab  tu rg an  joyni ham , q o 'lig a tushgan narsalarni  h a m  bo sh q ach a 

ta rz d a   ta s a w u r  qilaveradi:  u  atrofiga  dengiz,  o 'rm o n   deb,  y o g 'o c h n i  ot  d e b , 

stulni  avtom obil  yoki  sam olyot  deb,  c h o 'p la m i,  q a ld irg 'o c h la m i  u ch u v ch ilar 

va  h ay d o v ch ilar  deb  ta s a w u r  qiladi.

M a k ta b g a c h a   ta rb iy a   y o sh in in g   b irin c h i  y illarid a  xayol  ja ra y o n la ri  ix ­

tiy o riy   rav ish d a  h a m ,  y a ’n i  o ld in d a n   q o 'y ilg a n   m aq sa d  a so sid a   so d ir b o 'la  

b o sh lay d i.  D astlab   bu  m a q sa d n i  b o la n in g   o 'z i  q o 'y m a y d i,  b alk i  b o la g a   b u  

m a q sa d n i  k a tta la r  k o 'rs a tib   b e ra d i.  B olaga:  « K u b ik lard an   u y   y asagin», 

« M u sh u k n in g   su ratin i  ch izgin»  d e g a n   m a z m u n d a   to p s h iriq la r  b e rila d i. 

B ola  h am   b u   to p s h iriq la m i  o 'z   k u c h ig a   va  o 'z in in g   u quviga  y ara sh a   b a ­

jarad i.  K ey in   b o la  o 'z   fa o liy a tid a   o 'z i  h a m   o 'z   o ld ig a  m u a y y a n   m a q sa d la r 

q o 'y a  b o sh la y d i,  keyin  bu  m a q sa d la rn i  o 'z  o 'y in la rid a ,  k o 'r is h  o 'y in la rid a , 

loy  va  p la stilin d a n   y asagan  b u y u m la rid a ,  c h iz g a n   ra sm la rid a   g a v d a la n ti- 

rad i.  E n d ilik d a   b u y u m la r  —  k u b ik lar,  ta y o q c h a la r,  q a la m la r,  q o g 'o z la r  va 

b o sh q a  sh u   k ab ilar b o la n in g  q o 'lid a   ijo d iy  fa o liy a tn i  u y g 'o ta d ig a n  b u y u m - 

larg in a  b o 'lib   q o lm a sd a n ,  balki  sh u   b ila n   b irg a,  m a n a   sh u   fao liy at  u c h u n  

m a te ria l  va  hosil  q ilin g a n   n a tija la rn i  ifo d alash   vositasi  h a m   b o 'lib   q o la d i.

L ek in   m a k ta b g a c h a  ta rb iy a  y o sh in in g  b irin c h i y illarida  b o lad ag i  x a y o l­

n in g  ixtiyoriy ijodiy ja ra y o n la ri ju d a  b e q a ro r b o 'la d i.  B ola  m aq sa d n i  a m alg a 

o sh ira y o tg a n   v aq tid a  k o 'p in c h a   sh u   q o 'y ilg a n   m a q sa d n i  o 'z g a rtir ib   y u b o - 

rad i.  O 'y in   ja ra y o n id a   o 'y in n in g   su jeti  o 'z g a rtirila d i,  b o la   c h iz a y o tg a n  

su ra tla rd a g i  o b ra z la r  o 'z g a ra d i:  ta so d ifiy   (b eix tiy o r)  rav ish d a  b ir o r c h iz iq , 

o rtib   k e tish   b ilan   su ra td a g i  o t  k a p a la k k a ,  u y   itga  ay lan ib   k e ta d i  va  h o k a ­

z o .  K e y in ro q   b o la la m in g   yoshi  o sh a   b o rg a n   sari,  b o la la m in g   o 'y in la ri

---

m u ra k k a b la sh a   b o ra d i,  shu  o 'y in la rd a   n a m o y o n   boM adigan  ixtiyoriy  x a ­

yol  h a m   a n c h a   b a rq a r o r  boMib  q o la d i.

M a k ta b g a c h a   ta rb iy a   y o sh id a   b o la la m in g   xayoli  k a tta la r  b ilan   g a p la - 

s h ish n in g   t a ’siri  o s tid a   h a m   p ay d o   boMadi  va  o 's a d i.  B o lalar  u z o q   m a m - 

la k a tla r  to 'g 'r is id a g i,  o 'r m o n la r   va  d e n g iz la r   to 'g 'r is id a g i  h a m d a   sh u  

o 'r m o n la r  va d e n g iz la rd a  q a n d a y  jo n iv o rla r va n im a la r borligi to 'g 'ris id a g i, 

q u tb d a   ish la y o tg a n   k ish ila rim iz n in g   h a y o ti  to 'g 'ris id a g i,  q a h ra m o n la ri- 

m iz n in g   u ru s h   v a q tid a   va  ishlab  c h iq a ris h d a   k o 'rs a tg a n   b a h o d irlik la ri 

to 'g 'ris id a g i,  ta b ia tn i  o 'z g a rtiris h   to 'g 'ris id a g i  h ik o y a la rn i  zavq  b ilan  tin g - 

laydilar.  B o la la r e rta k la rn i,  ayniqsa,  q iziq ib  tin g lay d ilar:  b o la la m in g  o 'z la ri 

h a m  e rta k  ay tish n i yaxshi k o 'ra d ila r,  k a tta la r aytib b erg an  e rtak  va h ik o y alar 

t a ’siri  b ila n   b o la la rd a   o 'z la r i  id ro k   q ila  o lm a y d ig a n   n a rsa la r  to 'g 'ris id a , 

sh u  ju m la d a n , h e c h  q a c h o n  b o 'lm a g a n  va b o 'lm a y d ig a n  n arsalar to 'g 'ris id a  

o la m ja h o n   o b ra z la r  p a y d o   b o 'la d i.

S h u n d a y   q ilib ,  x ay o l  ja ra y o n la rid a   m a k ta b g a c h a   ta rb iy a   y o sh id ag i 

b o la n in g  aq liy  tafak k u ri  kengayadi,  u n in g  shaxsiy tajribasi doirasidan  c h etg a 

c h iq a d i.  Saviya  k e n g ay a  b o rg a n  sari,  m a k ta b g a c h a  ta rb iy a   yoshidagi  b o la ­

n in g   psix ik   h a y o ti  h a m   m a z m u n liro q   boMib  q o la d i,  b u n in g   esa  b o la n i 

m a k ta b d a   o 'q is h g a   ta y y o rla sh d a   k a tta   a h a m iy a ti  b o r.

M a k ta b g a c h a  ta rb iy a yoshidagi b o la la m in g  xayoli  a n c h a  kuchli boMadi. 

B o la la m in g   o 'y in   v a q tid a   y a ra ta y o tg a n   o b ra z la ri,  u la m in g   h ik o y alarid ag i 

va  e rta k la rid a g i  o b ra z la r  y o rq in ,  jo 's h q in   o b ra z la r  boMadi.  Bu  o b ra z la r 

id ro k k a   y a q in la sh ib   q o la d i,  d ey ish   m u m k in .  C h u n o n c h i,  y o g 'o c h n i  «ot» 

qilib c h o p ib  b o ray o tg an  b o lalar o 'z in i x u d d i c h in a k a m  o td a  chopib b o ra y o t- 

g a n d e k  h is q ilish ad i, b o la la r o 'y in  q o id asin in g  buzilishiga b iro r k atta ishning 

b u zilish i  d e b   q ara y d ila r.  B o la la m in g   xayoli  hissiyot  jih a tid a n  ju d a   k u ch li 

boM adi,  le k in   ta n q id iy   ta fa k k u r jih a tid a n   k u c h siz ,  tu rm u s h  tajribasi jih a ti­

d a n   k a m b a g 'a l,  b ilim   jih a tid a n   c h e k la n g a n   boMadi.

A m m o   s h u n d a y   b o 'ls a   h a m ,  b o la la m in g   o 'y in   fao liy atid a  va  u la rn in g  

e rta k la rid a g i  o b ra z la rd a   reallik n i  his  q ilish   b u tu n la y   boM maydi,  d ey ish  

n o to 'g 'r id ir .  A g a r b o la  «ot»  q ilib  c h o p a y o tg a n   yoki  «sam olyot»  qilib u c h a - 

y o tg a n   stu l  h a q iq a ta n   h a m   c h o p ib   u c h ib   k e tg a n id a   e d i,  b u n i  o 'y n a y o tg a n  

b o la ,  h e c h   sh u b h a siz ,  h a y ro n   b o 'lib   q o lu r  yoki  q o 'r q ib   k e tg an   b o 'lu r   edi. 

B o la la r  o d a td a   o 'y in   b ilan   e rta k n i,  « y o lg 'o n »   b ilan   «rost»ni  b ir-b irid a n  

farq   q ila d ila r.

B o lalik   y o sh id a ,  aso sa n ,  5—7  y o sh la rd a ,  b o la la r  x ay o ld a  g a v d a la n tiri- 

la d ig a n   o b r a z la m i  (x a y o ld a   ilgari  v u ju d g a  k e lg a n   va  x o tira d a   sa q la n ib  

q o lg a n   o b ra z la m i)  k o 'p in c h a   x o tira   ta s a w u rla rig a   a y n a n   o 'x sh a ta d ila r. 

B o la   o 'z   h ik o y a la rid a   k o 'p in c h a   o 'z in in g   fa n ta z iy a sid a   sa q lan ib   q o lg a n  

o b ra z n i h a q iq a td a  b o 'lg a n ,  o 'z i  ilgari  id ro k  q ilg an   fakt  deb gapiradi.  B o lalar 

y o lg 'o n n i  m a n a   sh u   ta riq a   b e ix tiy o r  c h in   d e b   g a p ira d ila r,  xayol  m a h su li

---

b o 'lg a n   bu  yo lg ‘o n n i  b o la la m in g   ta fa k k u ri  h a m   y etarli  ravishda  n a z o ra t 

q ila  o lm aydi.

M ak tab g ac h a  ta rb iy a   y o sh id ag i  b o la la rd a   x ay o ln in g   riv o jlan ish id a  sh u  

yoshdagi bo lalarg a xos  individual xu su siy atlar sezilarli  ravishda p a y d o  b o ‘la 

boshlaydi.  Bu x ususiyatlar,  a w a lo ,  b o la la r yash ab  tu rg an  v aziy atd an ,  u larg a 

b erila y o tg an   ta rb iy a d a n ,  b o lalard a g i  fa o llik n in g   n a m o y o n   q ilin ish i  u c h u n  

m avjud boMgan im k o n iy atlard an , b o lan in g  u m u m iy  o ‘sishidan kelib c h iq ad i. 

B olalik  chogM dagi  x ay o llarn in g   ju d a   riv o jlan ib   ketishiga  b iro r  in d iv id u a l 

is te ’d o d  va q o b iliy atn in g  e rta  uyg‘o n ish i va o ‘sishi  k o 'p in c h a  sab ab  boMadi.