P. I. Ivanov m. E. Zufarova umumiy psixologiya

Eshi­

tish  sezgilari 

organi  quloq  bo'lib,  u  uch  qismdan:  tashqi  quloq,  o'rta 

quloq va  ichki  quloqdan  iboratdir.

Tashqi quloq 

— quloq suprasi bilan eshituv yo'lidan iborat. Tashqi quloq 

havo to'lqinlarini  yig'uvchi  karnay desa  bo'ladi.  Tashqi  quloq bilan  o'rta 

quloq o'rtasida bir parda bor, u 

nog'ora parda 

yoki o'rta quloq pardasi deb 

ataladi. 

0 ‘rta  quloq 

— nog'ora  parda va unga yopishgan  uchta suyakcha: 

bolg'acha  sandon  va  uzangidan  iborat.  Nog'ora  parda,  shuningdek,  unga 

yopishuvchi  suyakchalar  (bolg'acha,  sandon  va  uzangi)  havo  tebranish­

larini  ichki quloqqa o'tkazadi.  O'rta quloq  maxsus kanal  (Yevstaxiy  nayi) 

yordami bilan og'iz bo'shlig'iga va burun bo'shlig'iga tutashgan.

Ichki  quloq 

yoki  quloq  labiranti  o'zaro  birlashgan  uchta  bo'lakdan 

iborat.  Ichki  quloqning  yuqori  qismi  uchta  yarim joyga  kanaldan,  o'rta 

qismi  kameradan  (u  ichki 

quloq  dahlizi 

deb  ataladi)  va  pastki  qismi 

chig'anoqdan  iborat,  ichki  quloqning  uchala  bo'limi  endolimfa  nomli 

maxsus suyuqlik bilan to'la.  Ichki  quloqning  asosiy qismi  chig'anog'idir. 

Chig'anoqning  ichida  Kortiy  organi  deb  ataladigan  bo'lakcha  bor.  Bu

organ  gumbaz  shaklida  bo'lib, 

uning negizida asosiy 

membrana 

bor.  Membrana  —  uzunligi 

sekin-asta  qisqarib  boruvchi 

elastik  tolalardan  iborat.  Bu 

tolalar arfa yoki  fortepianoning 

tarang  tortilgan 

torlariga 

o'xshaydi.  Asosiy  membranani 

yuqori tomondan maxsus tayoq- 

chasimon  hujayralar  berkitib 

turadi, bu hujayralar Kortiy du- 

ralari deb ataladi. Asosiy mem- 

brananing  tolalari  endolimfaga 

eng  ingichka  qillari  botib  tura- 

digan  maxsus hujayralar yorda­

mi  bilan  Kortiy  duralari  orqali 

eshitish  nerviga  bog'lanadi. 

Eshitish  markazlari  bosh  miya 

po'stining  chakka  bo'lagidadir.

17-rasm .  Quloqning  tuzilishi:

  1.  Quloq 

suprasi.  2.  Tashqi  eshitish  yo'li.

3.  N og'ora  pardasi.  4.  0 ‘rta  quloq.

5.  Yevstxiy  nayi.  6.  O 'rta  quloq  ichidagi 

suyuklar.  7.  Ichki  quloq  dahlizi.

8.  Yarim  doira  kanallari.  9.  Chig'anoq.

---

Eshitish sezgilarining fizik sababi — havo to'lqinlarining harakati bo'lib, 

bu  havo to'lqinlari  tovush chiqaruvchi jismlar tebranganda hosil bo'ladi. 

Musiqiy tovushlar to'lqinlaming tekis,  ritmik  harakatlari  natijasida  hosil 

bo'ladi,  shovqinli  tovushlar  esa  to'lqinlaming  notekis  harakatlaridan 

tug'iladi.

Tovush  balandligi  asosiy  tonning  balandligi  bilan  belgilanadi.  Ton 

balandligi tovush to'lqinlarining vaqt  birligi  hisobi  bilan  tezlik  darajasiga 

(chastotasiga)  bog'liq. Tovush chiqaruvchi jismlar tebranish tezligi  (chas­

totasi)  qancha  ko'p  bo'lsa,  eshitiladigan  tovush  shuncha  yuqori  bo'ladi. 

Sekundiga  16—20  dan  tortib  20000—22000  tebranish  bo'lganda  odam 

qulog'i tonlarni seza oladi. Sekundiga  100 dan tortib, 5000 gacha tebranuv- 

chi o'rtacha balandlikdagi tonlarning farqi, ayniqsa, yaqqol  seziladi.  Mu­

siqa asboblari (royal) soniyasiga 20 dan tortib, 4200 gacha tebranish doira- 

sida  7  oktavaga  egadir.  Odam  nutqidagi  tovushlarning registri  soniyasiga 

150  dan tortib,  2000 gacha tebranish  o'rtasidadir.

Tovushning  qattiqligi  —

  tovushning  subyektiv  seziladigan  kuchidir. 

Shu sababli, tovushning qattiqligi awalo tebranish energiyasiga bog'liqdir. 

Ammo  tovushning  qattiqligini  tovush  kuchi  bilan  tenglashtirish  yara­

maydi.  Bir xil  kuchdagi,  ammo turli  balandlikdagi  tovushlar bizga  qat­

tiqligi  jihatidan  har  xildek  seziladi.  Tovush  kuchi  oshgan  sari  tovush­

ning  qattiqligi  oshavermaydi.  Tovushning  qattiqligi  quloqning  tovush 

manbaidan  qancha  masofada ekanligiga va tovush tarqaladigan sharoit­

ga bog'liq. Tembr tovush to'lqinining shakliga bog'liq. Tovush to'lqinining 

shakli odam sezgilarida xilma-xil tonlarda aks etadi,  bu tovush  shu ton- 

lardan  hosil  bo'ladi.  Tovush  tembri  bir  qancha  obertonlardan  tashkil 

topadi.  Bu  obertonlar 

asosiy  tonga  qaraganda  2, 

L

3,  4 va hokazo marta ortiq 

tebranishi  mumkin.  Odam

ovozining  tembrlaridagi

musiqa 

asboblarining

tembrlaridagi farqlar ober

tonlardan  qaysi  birining