P. I. Ivanov m. E. Zufarova umumiy psixologiya

II.  H IS S IY O T N IN G   F IZ IO L O G IK  A S O S L A R I

Emotsional  kechinmalar  organizmdagi  alohida  fiziologik jarayonlar, 

o'zgarishlar  bilan  bog'liq  ekanligi  har  kungi  tajribada  ko'rinib  turibdi. 

Masalan, emotsional kechinmalar chog'ida qon aylanishi o'zgaradi, yurak 

urishi  tezlashadi  yoki  susayadi.  Bir xil  emotsional  kechinmalar chog'ida 

odam qizaradi,  boshqa bir xil emotsional kechinmalar chog'ida esa odam 

oqaradi  yoki  bo'zaradi.  Emotsional  jarayonlarning  yurak  faoliyatidagi 

o'zgarishlar  bilan  bog'liq  ekanligi  shu  qadar  ayon  sezilib  turadiki,  hatto 

oddiy  tilda  «his»  bilan  «yurak»  degan  so'z  bir-biriga  o'xshash  ma’noda 

ishlatiladi.  Odatda,  «yuragim  orziqib  ketdi»,  «yuragim  orqamga  tortib 

ketdi», «yuragim yorilay dedi» deb gapirilganida, «yurak» so'zi bilan qo'rqib 

ketish,  sevinish  kabi  hislar ifodalanadi.

Emotsional  kechinmalar  vaqtida  nafas  olish  ham  o'zgaradi:  ayrim 

kechinmalar  vaqtida  nafas  olish  tezlashadi,  ayrim  kechinmalar  vaqtida 

esa  nafas  olish  susayadi.  Shuningdek,  ovqat  hazm  qilish  jarayonlari  va 

ichki  sekretsiya  bezlarining faoliyati  ham  o'zgaradi.  Emotsional jarayon­

lar butun  organizmning  faoliyatiga  ta’sir qiladi.

Odamdagi  hissiyotning  fiziologik  asosi,  awalo,  bosh  miya  po'stida 

sodir bo'ladigan jarayonlardir.

Bosh  miya  po'sti  hissiyotlarning  kuchini  va barqarorligini  idora  qilib 

turadi.  Buni  shu  bilan  isbot  qilish  mumkinki,  miya  yarim  sharlari  olib 

tashlangan  hayvonlar  eng  arzimas  sabablar  bilan  muttasil  va  shu  bilan 

birga  kuchli  ravishda  hayajonga  kelaveradi.  Miya po'sti  zaiflangani  nati-

278

---

jasida  bet  muskullari  falaj  bo'lgan  kishilar  har xil  narsalarga,  hatto juda 

arzimas narsaga ham hamisha va qattiq kula beradilar. Bosh miya po'stining 

faoliyati  buzilishi  natijasida  ba’zi  kishilarda  har  xil  taassurot,  bu  taas- 

surotga  butunlay  muvofiq  bo'lmagan  teskari  emotsional  alomatlarni 

qo'zg'atadi  — kuldiradi  yoki  yig'latadi.  Bunday  hollarda  bemor  kishilar 

ko'pincha o'zlari kulib tursalar ham,  aslida g'amgin bo'ladilar,  ko'z yoshi 

to'ka turib  esa  xursandlik  his qiladilar.

l.P.  Pavlov  tarkib  topgan  dinamik  stereotip  faoliyatidagi  buzilishlar 

ko'pgina hissiyotlarning fiziologik asosi  ekanligini  ko'rsatib o'tgan.  U  di­

namik  stereotipdagi  buzilishlarni  ko'p  kuzatish  natijasida  chiqargan  xu­

losani ta’kidlab bunday deb yozadi: «Mening fikrimcha,  katta miya yarim 

sharlaridagi boya bayon qilingan fiziologik jarayonlarni, odatda, o’zimizcha 

subyektiv tarzda, umuman ijobiy va salbiy deb ataydigan