P. I. Ivanov m. E. Zufarova umumiy psixologiya

Bolalarda  ixtiyorsiz  va  ixtiyoriy esda  qoldirish. 

E sda  q o ld irish   d a stlab  

ixtiyorsiz  b o 'la d i.  B o lalar  u la rn in g   d iq q a tin i  o 'z ig a   to r tg a n ,  u larn i  q i- 

ziq tirg an ,  u lam in g  chtiyojlariga jav o b  b erad ig a n ,  u lar u c h u n   yoqim li  b o 'lg a n  

n a rs a la rn i  b e ix tiy o r  e sd a   o lib   q o la d ila r.  J o n li  n u tq   s o 'z la r i,  e rta k la r, 

q o 's h iq la r,  b o la la m in g   esida  a n a  sh u   ta riq a   q o la v e ra d i,  u la rd a g i  o d a t  va 

k o 'n ik m a la rn in g   h a m   k o 'p   qism i  sh u   y o 'l  b ilan   hosil  b o 'la d i.  O d a td a , 

b o la la r  b ir  e sh itg a n   e rta k la rin i  k a tta la rd a n   q a y ta -q a y ta   a y tib   b e rish n i  t a ­

lab  q ila d ila r,  lekin  b u n d a   u la r  sh u   e rta k la rn i  yod  o lib  q o lish   m a q sad i

---

b ila n   q a y ta   ay tib   b e rish n i  ta la b   q ilm a y d ila r,  b alki  e rta k la rn i  e s h itish d a n  

z a v q la n ish la ri  sababli  q a y ta -q a y ta   e sh itg ila ri  kelad i.  E rta k la m i  zavq  b ila n  

q a y ta -q a y ta   esh itish   n a tija sid a ,  b o la la r  sh u   e rta k la rn i  b e ix tiy o r p u x ta   esd a 

sa q lab   q o la d ila r.  L ogik  x o tira   sin g ari,  ixtiyoriy  esda  q o ld irish   q o b iliy a ti 

h a m ,  a so sa n ,  ta rb iy a   t a ’siri  b ila n   o 's ib   b o ra d i.  B iro n ta   n a rsa n i  esd a   o lib  

q o lish   m a q sa d i,  n im a  va  q a n d a y  e s d a  o lib   q o lin ish i  lozim   ek an lig i  d a stla b  

k a tta la r   to m o n id a n   ay tilad i  va  u q tirila d i.  M a k ta b g a c h a   tarb iy a  yo sh id ag i 

(5 —6  y ash ar)  b o la la m in g   x o tira sin i  o 's tirib   b o rish d a   ta rb iy ach i  va  o ta -  

o n a la r   to m o n id a n   b e rilg a n   m a te ria ln i  u la m in g   b ev o sita  rah b arlig i  b ila n  

esga  o lib   q o lish   k a tta   o 'r in   tu ta d i.  M a k ta b g a c h a   tarb iy a  y o sh id a  ixtiyoriy 

esga  o lib   q o lish n in g   p a y d o   b o 'lis h i  va  ta ra q q iy   etishiga  b o la la m in g   o 'z  

k u c h la rig a   y a ra sh a   to p s h iriq la m i  b aja rish la ri  va  d id a k tik   o 'y in la rd a   is h ti­

ro k  etish lari,  ayniqsa, yaxshi  y o rd a m  b erad i. A m m o  ixtiyoriy esd a qo ld irish , 

a y n iq s a ,  m a k ta b   y o s h id a ,  o 'q u v   ish id a   k a tta   rol  o 'y n a y d i.  O 'q u v c h i 

o 'q itu v c h in in g   to p sh irg a n   m a te ria lin i  o 'q ib - o 'r g a n ib   o ladi.  U  m a te ria ln i 

e s d a   q o ld irish   u c h u n   h a ra k a t  q ila d i,  k u c h   s a rf  e ta d i,  h a r  xil  y o rd a m c h i 

u su lla rd a n   fo y d alan ad i.  U  e sd a   q o ld irish n i  o 'z ig a   m aq sad   q ilib   q o 'y a d i. 

E sd a   q o ld irish   o 'q u v c h in in g   o 'q u v   m e h n a tid ir.  O 'q u v c h ila m i  k ic h k in a  

y o s h d a n o q   to 'g 'r i   esda  o lib   qo lish   u s u lla rid a n   fo y d a la n a   bilish g a  va  tu rli 

a q liy   a m a lla rn i  bajarishga  o 'r g a tib   b o rish   lo zim .

M a k ta b  o 'q u v c h ila ri,  a y n iq sa ,  y u q o ri  s in f  o 'q u v c h ila ri  u c h u n   shu  n arsa 

x a ra k te rlid irk i,  u la r  esd a  q o ld iris h n in g   en g   m a ’qu l,  eng  sa m a ra li  usul  va 

y o 'lla rin i  izlay d ilar,  u la r  m av ju d   s h a ro itn i  esd a  q o ld irish   u c h u n   q u la y  

b o 'lis h -b o 'lm a s lig in i  b ila d ila r  va  e sd a   q o ld irish   u c h u n   ta la b   q ilin a d ig a n  

v a q tn in g   ham   hisobiga  b o ra o la d ila r.  O 'q u v c h ila r shaxsiy tajribalariga  asos- 

la n ib ,  m a te ria ln i  m u m k in   q a d a r  m a h k a m ro q   esda  q oldirish  u c h u n   d ars 

v a q tid a   o 'q itu v c h in in g   tu s h u n tiris h la rin i  q a n d a y   tin g lash ,  m a te ria ln i  q a n ­

d a y   ta rtib d a   o 'q is h   va  uni  ta k ro rla s h   u c h u n   q a n d a y   u su lla rd a n   fo y d a la ­

n ish  kerakligi  to 'g 'ris id a   m u h o k a m a  y u rita  bosh lay d ilar.  U la r esda qoldirish 

u c h u n   e n g   q u la y   p ay t  qaysi  p a y t  e k a n in i  h a m   h iso b g a  o la   b ila d ila r. 

O 'q u v c h ila r  m a te ria ln i  p u x ta   b ilib -tu s h u n ib   olish  y o 'lla ri  to 'g 'r is id a   b e ri­

la d ig a n   m a sla h a tla m i  z o 'r  h av as  va  ish tiy o q   bilan  tin g lay d ilar.  Y uqori  s in f 

o 'q u v c h ila ri  te z   va  p u x ta   esd a  q o ld irish d a   ta fa k k u r,  d iq q a t,  q iziqish  va 

h issiy o tn in g   q a n d a y   a h a m iy a ti  b o rlig in i  h am   tu sh u n a d ila r.

O 'q ish  ja ray o n id a  ixtiyoriy esda q o ld irish   qobiliyatining o 'z i  ham   borgan 

sari  m u s ta h k a m la n ib   b o ra d i.  A m m o   bu  q obiliyat  iro d a,  ixtiyoriy  d iq q a t, 

ta fa k k u r  va  q iz iq ish -h a v a sla rn in g   o 'q u v c h ila rd a   o 's ib   b o rish ig a  b o g 'liq  

h o ld a   ta ra q q iy   etib   b o rad i.

---

T u rli yosh d ag i b o la la rd a   esga tu sh irish n in g  x u su siy atlari y u q o rid a  ay tib  

o ‘tg a n im iz d e k ,  b o la   h a y o tin in g   d a stla b k i  o y la rid a   esga  tu sh irish ,  a ftid a n , 

fa q a t  ta n ib   o lish   y o 'li  b ilan   b o 'ls a   k erak .  A m m o   b o la la m in g   h a li tili  c h iq - 

m a g a n   v a q tla rd a y o q   eslash  x o tirg a   tu s h iris h   ta riq a s id a   n a m o y o n   b o 'l a  

b o sh la y d i,  y a ’n i  bu  y o sh d a g i  b o la la r  ilgari  id ro k   q ilg an ,  k o 'rg a n ,  n o m in i 

e sh itg a n   n a rsa la rn i  t a s a w u r   q ilish  y o 'li  b ila n   eslay  o la d ilar.  B u n i  s h u n d a n  

b ilish   m u m k in ,  b o la ,  sh u   p a y td a  k o 'z   o ld id a   y o 'q   n a rsa n in g   n o m in i  e s h it- 

sa,  u n i  k o 'z i b ila n   «izlay» b o sh lay d i.  B u n in g  a lo m a tla rin i b ir y oshga to 'I a r -  

to 'lm a g a n   b o la d a   h a m   k o 'ris h   m u m k in .  B ir  y oshga  to 'lib ,  ik kinchi  y o s h ­

ga  q a d a m   q o 'y g a n   va,  a y n iq sa ,  g a p ira   b o sh la g a n   b o la d a   x o tira g a   k e ltirish  

y o 'li  b ila n   esga  tu sh irish   q o b iliy a ti  a n iq   k o 'r in a   b o sh lay d i.  U c h   y a sh a r 

b o la n in g   ta s a w u r la r   boyligi  a n c h a   k en g a y g a n   b o 'la d i.  M a k ta b g a c h a   ta r ­

biya  y o sh id a   va  m a k ta b   y o shidagi  b o la la rd a   x o tira g a   k eltirish   y o 'li  b ila n  

eslash  ja ra y o n i  to 'la   o 's g a n   b o 'la d i.  M a k ta b d a   o 'q is h   u c h u n   faqat  ta n is h  

kifo y a  q ilm a y d i,  b u n d a ,  aso sa n ,  x o tirg a  k e ltirish   y o 'li  b ila n   eslash  a h a m i­

y atg a  ega  b o 'la d i.

Y osh b o la la rd a   d a stla b  b e ix tiy o r esga tu sh irish   q o b iliy ati  k o 'r in a  b o s h ­

laydi.  M a k ta b g a c h a   ta rb iy a   y o sh id a  b e ix tiy o r  esga  tu sh irish   aso sid a  ix ti­

y oriy  esga  tu sh irish   q o b iliy ati  o 's a   b o sh la y d i.  A m m o   sh u n i  u n u tm a s lik  

k e ra k k i,  ixtiyoriy  esga  tu s h iris h   ix tiy o riy   e sd a   q o ld irish g a   q a ra g a n d a ,  il- 

g a riro q   o 's a   b o sh lay d i.  Ixtiyoriy  e sd a   q o ld irish   sin g ari,  ix tiy o riy   esga  t u ­

sh irish   h am   k a tta la rn in g   t a ’siri  o stid a ,  ta rb iy a   tu fay li  o 's ib   b o rad i.  O ta - 

o n a la r,  ta rb iy a c h ila r  va  b o la   b ila n   d o im o   a lo q a d a   b o 'lg a n la r,  o d a td a ,  b o ­

laga:  q ay e rd a   b o 'lg a n lig i,  u  y e rd a   n im a   qilg an lig i,  k im n i  v a  n im a la rn i 

k o 'rg a n lig i  h a q id a   savol  b e ra d i,  b ilg an   e rta g in i,  q o 's h ig 'in i,  s h e ’rini  aytib 

b e rish n i  b u y u rad i.  B u n d ay   v a q td a  b o la  o 'z id a n   ta la b   q ilin g a n   n arsan i  esga 

tu sh irish   u c h u n   h a ra k a t  q ila d i,  k u c h   s a rf   e ta d i,  d e m a k ,  u n d a   ixtiyoriy 

esga  tu sh irish  ja ra y o n i  v o q e  b o 'la d i.  B u n d a   m u a y y a n   m a te ria ln i  esga  t u ­

sh irish   m a q sa d in i  b o la n in g   o 'z i  q o 'y m a s a   h a m ,  esga  tu sh irish   m a q sa d g a  

q a ra tilg a n   b o 'la d i.  B o lad a  ik k i-u c h   y a s h a r b o 'lg a n d a y o q ,  o 'z - o 'z ig a ,  k a t- 

ta la rg a ,  o 'z   sh e rik la rig a   yoki  q o 'g 'irc h o q la rig a   b ir  n im a   g a p irish   istagi 

tu g 'ila d i.  D e m a k ,  m a k ta b g a c h a   ta rb iy a   y o sh id a y o q   b o la la r  o 'z   ta s h a b - 

buslari  b ilan  b ir n a rsa n i  ixtiyoriy rav ish d a esga tu sh irish g a  q o b il  b o 'la d ila r.

B irinchi  s in f  o 'q u v c h ila rid a n   b o sh lab ,  m a k ta b   yoshidagi  b o la la rd a   ixti­

y oriy  esga tu sh irish   q obiliyati  yetarli  d a ra ja d a   o 's g a n   b o 'la d i,  o 'q is h   ja ra y o ­

ni  u c h u n   ixtiyoriy  esda  q o ld irish   h a m ,  ixtiyoriy  esga  tu sh irish   h a m   b a ro b a r 

ta la b   q ilinadi.  B usiz  o 'q is h   ja ra y o n in in g   n o rm a l  b o rish i  m u m k in   em as. 

O 'q u v c h id a n  faqat o 'rg a n ib -b ilib  olishgina ta la b  q ilin m a sd an , b alki o 'rg a n ib -

---

bilib  o lg an in i  x o tirlay   olish  h a m   talab   q ilin a d i.  O 'q u v   m aterialini  m u ay y an  

siste m a   b ila n   x o tirlash   faq a t  ixtiyoriy  esga  tu sh irish   y o 'li  b ilan   b o 'lis h i 

m u m k in .  Ixtiyoriy  esda  q oldirish  t a ’lim   ja ra y o n in in g   za ru r  sharti  b o 'lish i 

b ila n   birga,  u  t a ’lim   ja ra y o n id a   o 's ib   b o rad i  va  tak o m illash ad i.  Ixtiyoriy 

esd a  q o ld irish   singari,  ixtiyoriy esga tu sh irish   q obiliyati h a m   iro d a,  ixtiyoriy 

d iq q a t  va  ta fa k k u rn in g   o 'sish i  b ilan   b irg a  o 's ib   boradi.

Ix tiy o riy   esga  tu sh irish  ja ra y o n id a   o 'tm is h d a g i  v o q ealarn i  x ro n o lo g ik  

ta r tib d a  b irin -k e tin   esga tu s h iris h   q o b iliy a ti  h a m   o 'sa d i.  Bu  q obiliyat  b o la  

h a y o tin in g   s h u n d a y   b ir d a v rid a   p a y d o   b o 'la d ik i,  b u n d a   bola  « o 'z in i  eslay 

oladi»:  y a ’ni  5 -6  y a sh a r b o la o 'z   h a y o tid a  b o 'lib  o 'tg a n  voq ealarn i,  k o 'rg a n - 

e sh itg a n la rin i  k e tm a -k e t  va  u la m i  b o s h q a   v o q e a la r  b ila n   b o g 'la b   x o tirla y  

o la d ig a n  b o 'lib   q o lad i.  M a sa la n ,  b u   y o sh d a g i  b o la la r o d a td a :  « M en   o n a m  

b ila n   vo k zalg a  b o rg a n im d a ,  u  y e rd a   p a ro v o z n i  k o 'rd im »   va  h o k a z o   d e b  

g a p ira d ila r.  E sga  tu s h iris h n in g   a n a   sh u   u su li  en g   keyingi  n av b a td a  o 's a  

b o sh lay d i.  B o lalar  aksari  o 'z in i  5 -6   y o s h d a n   b ila  b o sh lay d i,  y a ’ni  sh u  

y o sh d a   n im a  b o 'lg a n in i  eslay  o lad i.  B ola  va  u lg 'a y g a n   k ish ilar b ilan   q ilin ­

g a n   m ax su s  te k sh irish la rd a n   k o 'rin a d ik i,  te k sh irilg a n la m in g   k o 'p c h ilig i  4 

y o sh g a c h a   h a y o tid a   n im a   v o q e a la r b o 'lib   o 'tg a n in i  sira  x o tirlay   o lm a g a n . 

T e k sh irilg a n la m in g   en g   k a m   qism i  sh u   y o sh g a c h a   b o 'lib   o 'tg a n   b a ’zi  b ir 

v o q e a la rn ig in a   eslay   o lg a n ,  le k in   b u   v o q e a la r  b ir-b iri  b ila n   h e c h   b ir  

b o g 'la n m a g a n   va  h a r  qaysisi  ay rim   h o ld a   esd a   q olgan.  S hu  b ilan   b irg a, 

ik k i-u c h   y a sh a rlik d a   en g   k u c h li  t a ’sir  q ilg a n ,  fav q u lo d d a  b o 'lib   tu y u lg a n  

y o rq in   v o q e a la rg in a   esid a  sa q la n ib   q o lg an .  T ek sh irilg a n la rd an   biri:  « M e n  

p e c h k a d a n   y iq ilg an im n i  x o tirla y m a n »   (b u   v o q ea  u,  b ir yarim   y o sh d a  e k a - 

n id a   y u z  b e rg a n ),  ik k in ch isi  esa  2  y a rim   y a s h a r  v aq tid a  b o 'lib   o 'tg a n  

v o q ean i:  « M e n   suvda  su zib   y u rg an   m a y d a   b a liq la r  va  ularn i  b o la la r  o v - 

la y o tg a n   b ir   p a y tn i  e slay m a n »   d e b   o 'z in in g   en g   b irin ch i  e s d a lik la rin i 

g ap irg an .

B e sh -o lti  y a s h a r  b o la la r  a y rim   v o q e a la rn i  o 'z   h a y o tla rin in g   ay rim  

p a y tla ri  b ilan   b o g 'la b ,  esga  tu s h ira   b o sh la y d ila r.  S hu  d a v rd an   b o sh la b , 

b o la la r  o 'z   h a y o tla rid a   b o 'lib   o 'tg a n   v o q e a la rn i  b ir-b irig a   b o g 'la b   x o tirla y  

o la d ila r:  qaysisi  b u ru n ,  qaysisi  k eyin  y u z  b e rg a n in i  an iq   esga  tu sh ira d ila r. 

S h u   u su ld a   x o tirla sh   a so sid a ,  k e y in c h a lik ,  o 'q is h   ja ra y o n id a   b o la la rd a  

tarix iy   p e rsp e k tiv a n i  tu s h u n is h   q o b iliy a ti,  y a ’ni  tarixiy  xo tira  o 's a   b o s h ­

laydi.

---