P. I. Ivanov m. E. Zufarova umumiy psixologiya

V.  FAZONI  IDROK  QILISH

Fazoni idrok qilish to'g'risida gapirar ekanmiz, biz narsalarning fazodagi 

shakllarini,  ularning fazodagi  katta-kichikligini va fazodagi o'zaro muno- 

sabatlarini  ko'zda  tutamiz.  Ma’lumki,  fazodagi  shakllariga  qarab,  uch 

burchakli, to'rt burchakli, kub,  silindr va shu kabi shakldagi  narsalar ajra­

tiladi;  narsalar katta-kichikligiga qarab, nisbatan katta, kichikroq, o'rtacha 

va hokazo narsalarga ajratiladi; fazodagi munosabatlariga qarab, bu narsalar 

bizga  va  bir-biriga  nisbatan  yaqin,  uzoq,  chap  tomonda,  o'ng tomonda, 

yuqori  yoki  past  bo'lishlari  mumkin.

Fazoni  biz  uning  hamma  uch  o'lchovida  ko'rish,  teri  sezgilari  va 

muskul-harakat organlari  yordami  bilan  idrok qilamiz.  Fazo  munosabat- 

larini,  narsalarning  shaklini,  narsalarning  hajmi  va  katta-kichikligini  biz 

asosan  ko'z bilan  ko'rib  idrok qilamiz.

Fazoni  biz  bir  ko'zimiz  bilan  ham  ko'rib,  ya’ni  monokulyar,  ikki 

ko'zimiz  bilan  ham  ko'rib,  ya’ni  binokulyar  idrok  qilamiz.  Monokulyar 

idrok  quyidagicha  voqe  bo'ladi.  Biz  ko'z  bilan  qaraganimizda,  biz  shu 

narsadan  aks  etgan  nurlar  ko'z  gavharida  sinib,  ko'zning  to'r  pardasi 

(setchatka)da  shu  narsaning  aks  etgan  surati  fotoapparatdagiga  o'xshab, 

to'nkarilib,  teskari  tushadi.  Ammo  bunga qaramasdan,  biz  narsani  haqi- 

qiy-Jiolatida,  haqiqiy shakli  va  katta-kichikligida  ko'ramiz,  idrok qilamiz 

(«Idrokning  konstantligi»  nomli  bobga  qaralsin,  113-bet).

a,  b;  a—b  o'qining  teskari  aksi;  A—fiksatsiya  nuqtasi;  A—A,  — ko'rish  chizig'i;

a,  k,  b—ko'rish  burchagi.

---

Narsaning  chetlaridagi  nuqtalaridan  aks  etgan  nurlar ko'z  gavharida 

bir-birini  kesib  o'tadi  va  ularning  kesilish joyida  ko'rish  burchagi  hosil 

boiadi. Bu burchakning katta-kichikligi idrok qilinayotgan narsaning katta- 

kichikligiga hamda uning ko'zdan qanchalik uzoq-yaqin turganiga bog'liq 

boiadi.  Narsa  qanchalik  katta  boisa,  ko'rish  burchagi  ham  shunchalik 

katta boiadi va aksincha.  Kattaligi bir xildagi ayni bir narsani yaqin maso­

fadan  ko'rayotganimizda  ko'rish  burchagi  kattaroq,  uzoqdan  turib  qara- 

sak kichikroq boiadi.  Demak, ko'rish burchagining katta-kichikligi idrok 

qilinayotgan  narsaning  katta-kichikligini,  shuningdek,  uning  qanchalik 

uzoqlashganini  bildiradi.

Ko'zimiz bilan tik (to'ppa-to'g'ri) qaraganimizda, agar yorug'lik kuchli 

boiib,  ko'rinib  turgan  narsalar o'rtasidagi  ko'rish  burchagi  50  dan  kam 

boimasa,  ko'zimiz ayni bir vaqtda ikki  narsani (ikki nuqtani) ko'ra oladi. 

Lekin,  ko'rish burchagi kichikroq boisa,  ikki narsa yoki ikki nuqta bitta- 

dek boiib ko'rinadi. Yon tomondan qaraganda ikki nuqta bittadek ko'rinadi 

va ko'rish  burchagi  hiyla  katta  boiadi.  Shuning uchun  ham  uzoq  maso- 

fadagi  ikki  yoki  bir  qancha  narsa  «biriashib  ketib»,  bir  narsadek  idrok 

qilinadi.  Ikki  narsani ayni bir vaqtda ko'rayotganda ko'rish burchagi qan­

chalik kichik boisa,  ko'z shunchalik o'tkir hisoblanadi. Yaqin yoki uzoq- 

roq masofadagi narsalarning aks etgan surati to'ppa-to'g'ri ko'z to'r pardasi- 

ga tushmog'i uchun ko'z gavhari bo'rtiq yoki yassi holda boimog'i kerak. 

Yaqin  turgan  narsalarga  qaragan  paytda  ko'z  gavhari  qorayib  sharga 

o'xshash  bo'rtiq  shaklga,  uzoqdagi  narsalarga  qaraganda  esa  cho'zilib, 

qariyb yassi shaklga kiradi.  Ko'z gavharining va umuman, ko'zning ravshan 

ko'rish  uchun  uyg'unlashuvini