P. I. Ivanov m. E. Zufarova umumiy psixologiya

IV. APPERSEPSIYA

Yuqorida bayon  qilinganlardan ma’lumki,  odamning tajribasi,  bilimi, 

xayol va tafakkurining faoliyati,  hissiyot va diqqati,  umuman odam psixi­

kasining  hamma  mazmuni  idrokida  namoyon  boMadi.  Bu  psixik  hayot­

ning  idrokda  aks  etuvchi  va  idrokka  ta’sir  ko'rsatuvchi  mazmunini 

ap- 

persepsiya 

deb  ataladi.  Appersepsiyalarning  nerv-fiziologik  mexanizmi, 

aftidan,  o‘tmishdagi  tajribadan  hosil  bo'lgan  bog'lanishlar  sistemasidan 

va  ularning  yangi  hosil  bo'layotgan  muvaqqat  bog'Ianishlarga  ta’sir 

ko'rsatishidan  iborat  bo'lsa  kerak.

Nerv bog'lanishlarning tarkib topgan sistemasi  (ya’ni dinamik stereo­

tip)  bironta bo'shroq,  hattoki bironta  o'xshash  qo'zg'ovchining ta’siri bi­

lan  ham  qo'zg'almog'i  mumkin.  Bunda  qo'zg'algan  stereotipdan  hosil 

bo'lgan  natija,  shu stereotipni vujudga  keltirgan jami qo'zg'ovchilar ta’sir 

ko'rsatgandagi  natijasidan  sira  qolishmavdi.

Ayni bir narsa yoki hodisani ayrim kishilarning idrok etishida ko'rinadigan 

ba’zi  xususiyatlar  appersepsiya  bilan  belgilangan  bo'ladi.  Bu  xususiyatlar 

odamning  tajribasi  va  bilimlariga  bog'liq  xususivatlardir.  Kishilar  ayni  bir 

narsa  yoki  hodisani  yoshlari,  ma’lumotlari,  turmush  tajribalari,  kasblari, 

sinfiy  chiqishlari,  temperament,  xarakter,  qobiliyat  va  qiziqishlarida 

ko'rinadigan  shaxsiy xususiyatlariga  qarab,  har xil  idrok  qiladilar.

Odamning  aqli  qanchalik  yetuk.  muayyan  sohaga  oid  tasavvuri. 

fikri,  tajribasi,  bilimi  qanchalik  boy  bo'lsa,  uning  shu  sohada  idroki 

ham  shunchalik  murakkab,  chuqur  va  sermazmun  bo'ladi.  Bu  xususi­

yatlar  moddiy  buyumlarni  idrok  qilishdayoq  namoyon  bo'ladi.  Masa­

lan,  bironta  yangi  mashinani  tegishli  ixtisosi  bo'lmagan  kishi  tomoni­

dan  idrok  qilinishi,  ixtisosi  bor  odamning  idrokiga  qaraganda,  maz- 

munan  torroq  va  yuzaki  bo'ladi.  Ayni  bir obyektlarni  tegishli  ixtisosi 

bo'lmagan  kishining  kuzatishlariga  qaraganda.  olimning  chuqur  ilmiy 

kuzatishlari  hiyla  farq  qiladi.

Ayni  bir  mevali  bog'ni  rassom,  agronom  va  savdo  xodimi  har  xil,

101

---

ya’ni har qaysisi o'z nuqtayi nazaridan e’tibor berib idrok qilishi mum- 

kin.

Alifbe  va  boshlang'ich  o'qish  kitoblari  yirik  harflar  bilan  bosiladi, 

chunki  endi  savod  chiqarayotgan  kishilarda  (bola  va  katta  yoshlilarda) 

hali kitob o'qish tajribasi bo'lmaydi. Ko'p o'qigan, bu sohada katta tajribaga 

ega bo'lgan kishilar mayda harf bilan bosilgan xatni ham (masalan, gazetani) 

jo'ngina o'qib  ketaveradilar.  Bizda  hosil  bo'lgan  tajriba  va  bilim  tufayli, 

biz  chala  yozilgan  so'zlarni,  tushib  qolgan  harflami  payqamasdan,  xato 

yozilgan  bo'lsa  ham,  baribir,  to'g'ri  o'qiyveramiz.  Masalan,  taxistoskop 

bilan qilingan tajribalar shuni  ko'rsatadiki,