£
ni £ bilan aimashtiramiz):
'
=
r
Z
- n rE r
ey-p[~
"
.u n
)] _
ч Ф
i
X :e x p[“' R (/', - Ц » 5)]
p
Z ■
E r
exrf~ Pfc - H”r)E
s ' 4
exp[- Pte - M»,)] = ^
Izoh. Agar (4) ifodada
E
ni
n
bilan almashtirilsa, bizga m a’lum zarralar
soni (д я )2 fluktuatsiyasi olinadi.
c)
( A E f
ni aniqlang.
Y echish. Bu masalani yechish uchun (3) ifodani
p
bo'yicha differen-
siallavmiz:
( 2)
b)
AEAn
ni aniqlang.
Yechish.
E
uchun yozilgan
E
= Z ■
E -
cxPj" f e
~
>l/i- )1
Z
c x pI ' P (/; - ” .u " )!
(3)
Bundan:
(4)
1 5 6
ч Ф л
Z
r E
i
E
r
- ц » ) е х р [ - Р(ff
-
[Л» )]
£ se x p [- P ( £ s - ц п ,)]
+
+
Z ^
е х р [~
f e -
ЦЯГ) Е
s i E s
~ И » ,) е х р [ -
р(Я , - |ЛПУ)] =
- ^ ) F
(5)
=
- Е ( Е
- ц я ) + Ё р Г ^ и Т ) = - [ ( F -
Е 2) - (
е п
- Е п)\
=
= -|( А £ ’У - ц Д £ Д л ]
(4) va (5) ifodadan quyidagini olamiz:
г д Е л
ч 5 Э л
+ ц
дЕ
1 Ф /0
,
0 =
Р
(
6
)
дЕ
Izoh.
Berk sistem a uchun (Д
E)~
= 0" — . “Ossillyatorlar t o ‘p lam i’
50
m odeliga asosan
E = Q ■
D em ak, ( a e ) 2 = 0 2 • Klassik holda 0 =
k T
bu
holda taqsim ot funksiya kanonik taqsim otdan iborat boMadi. Kvant holda
A
fl(S)
. fid)
/ \
i r
У = —
cth
va bu holda taqsim ot funksiya
f \ E )
= |i|/| , bunda
\\i
—
ossillyatorning toMqin fimksiyasidir.
8 -§ . Ideal gaz zarralari taqsimoti
Faraz qilaylik, berilgan ixtiyoriy К hajmda ixtiyoriy /v'sondagi zarralar
boMsin. Shu zarralar soni ehtim ollari taqsim otini topaylik. Ideal gazning
um um iy hajmi
Vu
zarralarining um um iy soni
N
0
boMsin.
Agar bir jinsli gaz m uvozanat holatda boMsa, biror ixtiyoriy zarraning
V
hajmda boMish ehtim oli
V
da boMish ehtim oli esa
r v \"
V
V о У
ga teng boMadi. Bir vaqtda
N
ta zarraning
ga teng. Xuddi shuningdek, biror ixtiyoriy
V
zarraning
V
hajmdaboMmaslik ehtim oli
у
g a te n g , ^-/V zarralarning
1 5 ?
V
haimda b o ‘lmaslik ehtim oli esa
/
\N»-N
f Vn -
V'4
ga teng b o ‘ladi. Shuning
.
К
;
uchun
V
hajmda ixtiyoriy
N
ta zarralarning b o ‘lish eh tim oli
W(N)
quyidagicha aniqlanadi:
w (y v ) ~
,V„- Л'
,
v
K
m
0
V
N
Sistem abirjinsli boiganda у ~ д
j
b olad i, chunki
nV = N ■
>
nVu = N
0.
*i)
^ <)
Bularni e ’tiborga olib, quyidagini yozamiz:
w
{
n
)
IL
I t ,
—
\ N „ - N
N
'
(i / V
x v о /
yV(),
va К lar uchun
N t)
—> o c,
—> °c va у <
со
qabul qilib,
W(N)
uchun quyidagini olamiz:
W(yv) =
c o n stN Ne f'
(49)
Norm allash sharti
dan
ni topam iz. Shunday qilib,
const
W(;V) =
/V!
N\
(50)
Bu
W(N)
ideal zarralar taqsim oti uchun olingan P uasson taqsimotidir.
M a’lum
N
uchun, leknn uzluksiz o ‘zgaruvchi parametr
N
uchun
ehtim ollar taqsim oti (50) ni yozish mumkin:
d W { N ) = w ( N ) d N = C \ . N s e s d N
yoki
158
d W ( x ) = л\{х)с1х — C Nx Ne xd x
(51)
N orm alash shartidan
CN' \x Nr d x = C T ( N
+ l ) = 1
0
CN
ni topam iz,
C,v
T (N +
l ) ’
^52)
bunda ГУЛН-I,) gam m a-funksiya.
N
butun son bo'lganda
G ( N + l ) = №
bo'ladi; demak,
d W ( N ) =
- 7 - ^ ----- г
N Ne vd N
W r(7V + l)
bunda w ( A /) -
^
e
—gam m a-taqsim otdir.
M asai alar.
6 .1 2 .
N
2
ni aniqlang.
Y echish.
N
2
= f N
2
W { N ) = e x f
+ e ,vY
= N
2
+ N
,
n
fa,
7
fa{N-
2
)
f a ( N
-
1
)
Shunday qilib, ideal gaz zarralari soni kvadratik fluktuatsiyasi uch un
quyidagini olamiz:
( a
n
J = N
(2)
6.1 3 .
M uvozanatli berk sistem a energiyasi qiymatlari taqsim otini aniq
lang va
Ц е ) ж =
^
f
' e* d E
( i ,
ekanligini isbot qiling. Bunda v — erkinlik darajalari soni,
T(v)
— gam m a-
funksiya,
f}~
=0 erkinlik darajasnga t o ‘g ‘ri kelgan o ‘rtacha energiya.
1 5 9
Yechish.
n
va v erkinlik darajalariga ega bo'lgan sistem alarning ener-
giyalari
En, Ev
qiymatiari tekis taqsimiangan va
n >
v, v < со b o ‘lsirt.
M a’lum bir erkinlik darajasiga mos keluvchi energiya qiym atining (
0,E)
intervalda b o‘lish eh tim oli, ehtim ollar taqsim otining teng taqsim lanish
haqidagi farazimizga asosan, interval uzunligi E g a proporsional b o ‘ladi,
ma'lum
v
ta erkinlik darajalariga m os keluvchi energiya qiym atining
intervalda (0 ,£ ) bo'lish ehtim oli
P(E J
esa ehtim ollar k o‘paytmasi
Ev
ga
proporsional, ya’ni
P {E
V) ~
El
(2)
Agar
E
uzluksiz o'zgarsa, m a’lum erkinlik darajalariga m os energiya
qiym atlarining
Ev,
£ +
d E v
intervalda bo'lish ehtim oli
d P ( E )
uchun
(2) ifodaga asosan, quyidagini yozamiz:
dP [E )
~
E v idE
(bunda va bundan keyin indeks v ni tushirib qoldiram iz).
Xuddi yuqoridagidek, m a’lum erkinlik darajasiga mos kelgan energiya
qiym atining
(0,E)
da bo'lm aslik ehtim oli
(En-E)
ga proporsional, m a ’lum
n-v
ta erkinlik darajalariga mos kelgan energiya qiymati
(0,E)
ga b o‘lmaslik
ehtim oli esa
(EI-E)"'V
ga proporsionaldir.
Ixtiyoriy v ta erkinlik darajali sistema energiyasining
E, E+dE
intervalda
b o ‘lish ehtim olligi
dW (E)
yuqoridagi ehtim ollar ko'paytm asadan iborat,
ya’ni
d W { E ) ~ ( E y ~ \ E " - E ) " ' d E
(3)
Endi hisoblaymiz:
n
—>
со, lim
r E
К п Г 6
(4)
Bu farazimiz, m a’lum m a’noda Gibbs ansambliga ekvivalent, 0 esa
bir erkinlik darajasiga to ‘g ‘ri kelgan o'rtacha energiya, y a ’ni v erkinlik
darajasiga ega bo'lgan sistem aning ichki energiyasi
U=v9
b o ‘ladi. (4) ni
nazarda tutib, (3) ifodani o ‘zgartirib yozamiz:
1-
E
Y
f .
E
Y '’
- -
v
E
J
\
a
/
1 -
E
dE
=
n"'vQ"~vE e
8
dE
dW{E)'~Y\mE",;'Ev
n —
yoki
1
d W { E ) = C r i " W vE'-[e e dE,
( 5)
bunda
1 60
ekani hisobga olindi.
N orm alash shartidan С ni topamiz:
J
d W ( E ) = C n - VQ'-V j E v le~0d E =
1
0
0
Bunda
x
E
x
\ E V " - e « dE = Qv \ x xe xdE
= 0 T ( v )
0
0
ni bilgan holda С ni aniqlaymiz:
C = l / V v0 'T ( v )
Shunday qilib, (5) ehtim ollik uchun:
d W ( E ) = fpv(E )dE = щ ^ Е Г ' е ЛЧ Е
(6)
Bundan isbot qilinishi lozim b o‘lgan eh tim ollik zichligi (1) ni, 0 = —
ekanligini nazarda tutib, olam iz.
^
6 .1 4 .
A w a lg i 6 . 13-m asalaning (6) ifod asid an quyidaga Puasson
taqsim otini oling:
Y eeh ish .
Bu masalada energiya
9
m a’lum , lekin erkinlik darajalari soni
v o'zgaradi:
v = 0 ,1 ,2 ,...
Bu holda erkinlik darajalari sonining bir birlikka o ‘zgarishi, energiya
E
ning
9
ga o ‘zgarishiga olib keladi, y a ’ni
A £ = 0 ; P A £ = 1
(2)
(2) ni e ’tiborga olib, gam m a-taqsim ot ifodasini
quyidagicha yozam iz:
V U ’ ( \ V
'
f№
n
Ф E J ' -Pfi
n r
V = Z
v
№
pa
-(v ) = X
m
e
, - Л c
= P £
t t
\'l ( v )
,= ! 1 ( v )
D em ak, v = p £ . Bu yerda
CO
I »
) =
l
V —1
ekani nazarda tutildi. Shunday qilib, (3) ifoda Puasson taqsim oti (1)
bilan bir xil.
6 .15 . Quyidagi ehtim ollik ifodasi
r v ^
( »
dan (6.13-m asaiadagi (6) formulaga qarang) berk sistem a (ya'ni berilgan
m a’lum son) uchun taqsimot funksiyasini aniqlang.
Yechish. i ' o ‘lchovli fazodagi radiuslari
E \ ’a E + d E b o ‘\gan
gipersferalar
orasidagi elem entar hajm
dYF
m a’lumki,
Ev idE
ga proporsional, y a ’ni
dT,
~
E " d E
G ipersharning hajmi Tf esa
Г
= AE"
л
(2)
b o ‘!adi yoki bundan
)..
■
v A E dE.
bunda
A —
har bir konkret hoi uchun alohida aniqianadi.
U m um an,
dTf
b o‘yicha integrallash o'rniga elem entar giperkublar
(katakchalar, “holatlar”) hajmlari
dT=dY(p,q),
bo‘vicha hisoblash mumkin.
Bu holda
d r K = g d T ( p , q ) t
(4)
bunda^/Г giperkub hajmi,
E
energiyaii holatlar soni g g a te n g deb olindi.
(3) va (4) iarni nazarga olib, (1) ifodani qayta yozamiz:
v n i a n i q l a y m i z :
yoki
d W ( E ) = f { E ) d n ,
(5)
bunda
f { E ) = Z - ' e ' <
(
6
)
gW
0 v^ r ( v + l )
(7)
dn - —
o ‘lcham siz son,
h
— Plank doim iysi.
n
(6) ifoda aniqlanishi zarur b o ‘lgan taqsim ot funksiyasidir;
Z —
shu
sistem aning statistik integrali (yig‘indisi).
Izoh:
Puasson taqsim oti, gam m a-funksiya hamda berk sistem a uchun
taqsim ot funksiyasi
orasida shunday b og‘lanish borki, ular m a’lum shartlar bajarilganda bir-
birlariga o'tishlari mumkin.
9 -§ . Chiziqli garmonik ossillyator koordinatasi va impulsi
qiymatiari fluktuatsiyalarining taqsimoti
S iste m a h o la tin i x a ra k te rlo v ch i har q and ay fizik k a tta lik n in g
fluktuatsiyalari taqsim oti shu sistem a holatlari taqsim oti funksiyasi orqali
a n iq lan ad i, y a ’ni holatlar taq sim oti funksiyasi (e h tim o lla r z ic h lig i)
fluktuatsiya nazariyasi uchun asos b o ‘ladi.
Berk sistem a
(v
=
const)
uchun
К
f { E ) = Z le
(
8
)
f ( E )
= Z “
0 si p 1 = —
(53)
v
O ssillyator uchun
2
2
к Т
ifodalar m a’lum.
Ossillyatorlar ansambli uchun (53) ni qoMlaymiz. (54) va (55) larni
(53) ga qo'yam iz:
f [ E ) = f { x , p x) = C ,
exp
yoki bundan
{ (
e
) = C,
exp
2 (Д х): _
Г , exp
p ;
bunda
2
( A x f
~ ( - V \ )
t l CO
(ЛхУ = (Av(co))2 = ------
cth
2
mio
2
kT
nm
mtno
,
fico
( A p J =
(А рх(а)У =
c'th
=
m{E)
C, va C, larni normalash shartlari uchun yozilgan
f/(.T ) t /.v - l. J / ( / ' . ) / !. =1
ifodalardan aniqlaymiz:
( Y1 =
nh
, Тш
)
—
c t h
----- ;
i
I
_nm
2kT _
mm
2
c
=
nmfoi) cth
ftto
(56)
(57)
(58)
(59)
(60)
(56) va (57) ifodalar x va
p x
fluktuatsiyalari taqsim oti funksiyalaridir. Bu
taqsimot funksiyalar Gauss taqsimotidir. Bu yerda eslatamiz:
x
1
bu
x
= 0
dagi (.v - .v ) , ya'ni
х
2
- (х
- дг)‘ ,
X ~
О
Endi (56) va (57) funksiyalarning xususiy (chegaraviy) hollarini ko'raylik.
1. Klassik hoi:
РЛю « 1, (3 —
Bu holda
, B/zco
cth
2. Kvant hoi:
{ЗЙю » I
Bu holda
cth
?
kT
2
\kT
tvii
рйсо
1, { £ )
ЙСО
(61)
(62)
(57) va (59) larga asosan idea! zarralar impulsi qiymatiari taqsim oti uchun
1
exp
p
:
2 m (E )
\2
twi
I.,E
Bundan klassik hoi uchun Maksvell taqsimotini olamiz:
1
Г
p]
2
mkT
Kvanc hoi uchun (62) ni hisobga oiib, (63) dan
P
ti,j=s r !p
n (62) ni
Jr
exp
nifjGi
(63)
(64)
(65)
yJn nifjO
ni topamiz. Bilamizki,
f ^ p
) =
^ bunda ц /(р >) — ossillyator asosiy
hoiatining to'lqin funksiyasidir.
K oordinata qiymatiari taqsim ot funksiyasi (56) klassik holda
лАл) -
moi
2-ккТ
exp
n m
2
x
2
2 kT
Bolsm an taqsim oti funksiyasidan iborat bo'ladi,
ты
ты
л
( 66)
cvant holda esa,
(67)
bo'ladi. B ilam izki,
=
bunda
ц){х)
~ ossillyator asosiy
hoiatining t o iq in funksiyasidir.
165
Masala. 6.16.
Normal koordinala va normal impuls qiymatlari taqsimoti
funksiyaiari aniqlansin.
Ycchish.
Ossillyator energiyasini quyidagicha yozam iz:
E =
- —
( p L
+
io~qz ')
<**
^
v a
a. I u /
2
m
1
2
Bunda normal koordinata
q
va normal impuls
p
quyidagi ko‘rinishda aniq-
ianadi:
l
^
Px
qa
=
m -x, p u =
—
n r
quyidagi
f ( q c) d q a = f { x
)& \.
f { p u\ l p a - f { p j d p
, tengliklardan izlana-
yotgan taqsimot funksiyaiari (ehtimoilik zichliklari) quyidagicha aniqlanadi:
1
l
/ (
m
; / ( л ) / (
p u ) = m
2 /
( p
x)
1 0-§. Elektroraagnit inaydon fluktuatsiyasining spektral zichligi va
Plank fomiulasi
MaMumki, elektromagnit m aydon energivasi zichligi
4 ( с о ) -
~ E z{e.})
(68)
bo'ladi.
Taqsimot funksiyasi
/ ( « ) =
'
(69)
/Li
ni m uvozanatli nurlanish uchun tatbiq etamiz.
(68) ni (69) ga q o ‘yib,
/ ( 4 ) = “ e x P
ni topam iz.
Bundan elektromagnit maydon fluktuatsiyasining spektral zichligini
topam iz:
( £ : (co)) = 2л(?(со))
(71)
Bir ossillyator uchun, fluktuatsion-dissipatsion teo rem a (F D T ) ga (1 3 -
Download Do'stlaringiz bilan baham: |