P. Gulyamov, R. QuRbonniyozov, m avEzov, n. SaiDova

35­rasm. Vulqon tog‘ining umumiy ko‘rinishi (a) va kesmasi (modeli) (b).
36­rasm. Vaqti-vaqti bi-
lan otilib turadigan issiq 
buloqlar – gey zerlar.
a)
Vulqon kuli
Yon krater
Lava
Krater
Vulqon 
kanali
Magma
Vulqon 
o‘chog‘i
b)
http://eduportal.uz

---

53
ye
r
ni
ng   qa
tt
iq qob
ig‘
i —
 l
it
osfe
r
a
O‘zbekistonning ham kat tagina qismi, ayniqsa, sharqiy, janubiy tog‘li, 
tog‘ oldi qismlari yer qimirlaydigan mintaqaga kiradi.
Yer qimirlash (zilzila) Yer po‘stining chuqur qismida – tog‘ jinslari 
qatlamlarida to‘satdan ro‘y beradigan sinish, siljish, uzilish va vulqon 
otishi  natijasida  sodir  bo‘ladi. Yer  qimirlash  boshlanadigan  bu  joy 
yer qimirlash o‘chog‘i –
  gipotsentr  deyiladi. Yer  qimirlash  o‘chog‘i 
ustidagi  joy  yer qimirlash markazi – epitsentr  deb  yuritiladi. Yer 
qimirlash markazida eng ko‘p vayronagarchilik bo‘ladi (37-rasm).
Yer  qimirlash  (zilzila)  harakatlari  juda  sezuvchan  asbob  – seys-
mograflarda avtomat ravishda yozib olinadi («seismos» – yer qi mirlash, 
«grafo»  –  yozaman).  Seysmogramma  (yer  qimirlash  yozib  olingan 
qog‘oz)larni  tahlil  qiluvchi  olimlar  yer  qachon  qimirlaganini,  yer 
qimirlash o‘chog‘i qancha chuqurda ekanini, yer qimirlash mar kazida 
qanday kuch bilan qimirlaganini aniqlashadi.
Olimlar  yer  qimirlash  (zilzila)  kuchini  uning  binolar  va  relyefga 
ta’siriga  qarab  12  ballda  aniqlashadi.  Masalan,  1  va  2  balli  zilzilani 
odamlar  sezmaydi.  3,  4  va  5  balli  kuchda  bo‘lganda  ancha  sezilarli 
bo‘lsa  ham  imoratlarga  zarar  yetmaydi.  6  va  7  balli  zilzila  sodir 
bo‘lganda  uy  devorlarida  yoriqlar  paydo  bo‘ladi.  8  ballda  devorlar 
yorilib,  ba’zi  uylar  buzilishi  mumkin.  9  ball  bo‘lganda  esa  devorlar 
qulaydi,  tomlar  bosib  qoladi.  10  balli  zilzila  sodir  bo‘lsa,  imoratlar 
37­rasm.  Yer qimirlash 
           o‘chog‘i va markazi.