О‘zr oliy va о‘rta maxsus ta’lim vazirligi buyrug‘i Buyruq №434 2017

 
8-MAVZU:  
AZOTNI TABIATDA AYLANISHIDA  
MIKROORGANIZMLARNING ROLI 
 
REJA:
 
1.
 
Azotli moddalarning tuproqda bir holatdan ikkinchi holatga о‘tishi; 
2.
 
Chirish  jarayoni  (ammonifikatsiya)  va  bu  jarayonni  qо‘zg‘atuvchi 
mikroorganizmlar; 
3.
 
Nitrifikatsiya va denitrifikatsiya jarayonlari; 
4.
 
Molekulyar  azotni  о‘zlashtiruvchi  mikroorganizmlarni  kashf  qilinishi 
va erkin azotning о‘zlashtirilishi; 
 
Azotli  moddalarning  tuproqda  bir  holatdagi  ikkinchi  holatga  о‘tishi.
 
Azot  qishloq  xо‘jaligi  о‘simliklarning  hosildorligini  oshirishda  fosfor,  kaliy, 
kalsiy,  magniy,  temir,  oltingugurt  kabi  elementlardan  ham  yuqori  о‘rin 

---

60 
 
egallaydigan  asosiy  element  hisoblanadi.  Ammo  azotning  molekulyar  holati 
о‘simliklarga tо‘g‘ridan-tо‘g‘ri о‘zlashtirila olmaydi. Asosan uning minerallashgan 
shaklini  о‘simliklar  о‘zlashtiradilar,  xolos.  Aynan  tuproqda  ham  mineral  shakli 
mavjud, boshqa shakllari havoga uchib ketadi. Shu sababli tuproqdagi azotning bir 
holatdan  ikkinchi  holatga  о‘tib  turishi  о‘simlik  oziqlanishi  uchun,  bizning  risqu-
nasibamiz  uchun  ahamiyatlidir.  Agarda  azotning  tuproqdagi  о‘zgarishiga  kelak, 
tubandagi murakkab jarayonni bilishimiz zarurdir. Atmosfera azoti → bakteriyalar 
yordamida  о‘zlashtirilib  о‘simlik  oqsilga,  о‘simlikni  о‘zlashtirgan  hayvon  va 
insonlar  oqsiliga  aylanadi  →  oqsil  va  aminokislotalar  yana  mikroorganizmlar 
ta’sirida  (о‘simlik va  hayvonlar  qoldiqlaridan)  parchalanib,  ammiak  hosil bо‘ladi 
→  ammiak  yana  nitrifikatsiyalovchi  bakteriyalar  ishtirokida  oksidlanib  nitrat    va 
nitratlarga aylanadi → ular mikroorganizmlar ta’sirida qaytarilib yana atmosferaga 
chiqib ketadi va bu jarayon aylanaveradi. 
Ammo,  atmosfera  oqsilning  ma’lum  qismini  erkin  yashovchi  va  simbioz 
mikroorganizmlar  о‘ziga  boglab  turadilar.  Bu  jarayon  tuproq  va  о‘simliklarning 
azot bilan boyishini ta’minlaydi. О‘simlik va hayvon qoldiqlaridan azot saqlovchi 
moddalar esa tuproqda gumus hosil qiladilar. Tuproqdagi azotning ammoniy shakli 
nitrifikatsiyalovchi bakteriyalar azot kislotasi birikmalariga aylantiradilar. Nitratlar 
ma’lum  sharoitda  yana  azotga  aylanib,  tuproqdan  yо‘q  bо‘ladi,  havoga  uchib 
ketadi.