О‘zr oliy va о‘rta maxsus ta’lim vazirligi buyrug‘i Buyruq №434 2017

 
NAZORAT SAVOLLARI: 
1. Almashlab ekish ahamiyati nimada?  
2. Go‘ng tayyorlash, kompost tayyorlash xillari qanday bo‘ladi?  
3. Simbioz nima? Ahamiyati nimada?  
4. Azotobakteriyalari nima, qanday qo‘llash mumkin?  
5. Fosforobakteriyani qo‘llash ahamiyati nima?  
6. Algolizatsiya nima? Ahamiyati nimada? 
 
 
11-MAVZU:  
О‘SIMLIK ILDIZIDAGI MIKROORGANIZMLAR VA ULARNING 
AHAMIYATI 
 
REJA: 
1.
 
Rizosfera bakteriyalari;
 
2.
 
O‘simlik ildizidan chuquvchi moddalar;
 
3.
 
Mikoriza hodisasi. 
 
О‘simliklar  ildizi  ta’siri  ostidagi  zona  rizosfera  deyiladi,  Rizosfera 
mikroorganizmlari  ildizlar  yuzasida  va  о‘simlik  ildizlariga  bevosita  taqalib 
turadigan  tuproqda  kо‘plab  rivojlanadi.  N.  A.  Krasilnikov  ma’lumotiga  kо‘ra, 
makkajо‘xori, 
kungabokar, 
soya 
va 
boshqa 
ekinlar 
rizosferasidagi 
mikroorganizmlar  soni  kontrol  yerlardagiga  qaraganda  5-10  baravar  kо‘p  bо‘lar 
ekan. 
Rizosferada 3 ta zona farq qilinadi: 
1) mikrofloraga nihoyatda boy bо‘lgan ildizlar yuzasi; 
2) ildizlarga taqalib turadigan tuproqning yupqa katlami;  

---

71 
 
3) ildizlar yuzasidan 0,5-1 mm narida bо‘lgan haqiqny rizosfera zonasi. Bu 
zonada mikroorganizmlar uchun oziqa kо‘p bо‘ladi. 
Rizosfera  zonalarida  mikroorganizmlar  juda  kо‘p  miqdorda  bо‘ladi, 
о‘simliklarning  rivojlanish  fazalariga  qarab,  ularning  soni  ham  о‘zgarib  turadi. 
Odatda,  urug‘lar  unishidan  to  gullash  davrigacha  mikroorganizmlar  soni  ortib 
boradi,  gullash  davrida  kamayadi.  Zamburug‘lar,  aktinomitsetlar  va  sellyulozani 
parchalovchi  bakteriyalar  soni  esa  gullash  davrida  ortadi.  Rizosferada  kо‘pincha 
spora 
hosil 
qilmaydiganlardan: 
psevdomonaslar, 
mikrobakteriyalar, 
radiobakteriyalar va boshqalar uchraydi. 
Bakteriyalar о‘simliklar uchun fiziologik aktiv moddalar hosil qiladi, qoldiq 
moddalarni  parchalaydi  va  о‘z  navbatida  yuksak  о‘simliklarga  ta’sir  etib  turadi. 
О‘simliklar ildizidan chiqkan moddalardan esa rizosfera bakteriyalari foydalanadi. 
Yuksak  о‘simliklarning  barglari  va  novdalarida  epifit  mikroflora  bakteriyalari 
uchraydi.  
Nemis  olimi  YE.  Libbert  (1966)  epifit  mikroflora  bakteriyalari  fiziologik 
aktiv modda - geteroauksin sintezlash xususiyatiga ega degan fikrni aytadi. Lekin 
V.  I.  Kefeli  (1969,  1971)  karam  о‘simligi  steril  muhitda  L  -  triptofandan 
geteroauksin sintezlashini kо‘rsatadi. 
A.A.Tarasenko  (1972)  epifit  mikroflora  makkajо‘xori  maysalarining 
о‘sishiga  va  moddalar  almashinuvi  jarayoniga  ijobiy  ta’sir  etganligini  kuzatgan. 
Ajratib olingan 12 tur bakteriyadan atigi 6 turi geteroauksin sintezlash xususiyatiga 
ega ekanligi ma’lum bо‘lgan. 
Mikoriza. 
1881-yili  polyak  olimi  F.M.Kamenskiy  mikoriza  hodisasini  kashf  etadi. 
О‘simliklar  ildizi  bilan  zamburug‘lar  orasidagi  simbioz  mikoriza  deb  ataladi. 
Mikoriza kо‘pchilik daraxtlar va g‘alladoshlar oilasining vakillari orasida uchraydi. 
Mikorizada  zamburug‘  giflari  о‘simlikning  ildizlari  orasiga  о‘sib  kiradi. 
Mikornzani 
zamburug‘lardan 
fikomitsetlar, 
askomitsetlar 
va 
bazidiali 
zamburug‘lar  hosil  qiladi.  Bu  tabiatda  keng  tarqalgan  hodisa  bо‘lib,  ektotrof  va 
endotrof formalari bor. 
Ektotrof  mikorizada  zamburug‘  giflari  о‘simlik  ildizini  hamma  tomondan 
о‘rab  oladi,  о‘simlikning  ildiz  tukchalari  nobud  bо‘lgan  bо‘ladi.  Endotrof 
mikorizada  zamburug‘  giflarining  faqat  bir  qismigina  ildizning  yuza  qismida 
bо‘lib,  asosiy  qismi  ildizning  parenxima  hujayralari  orasiga  о‘sib  kiradi,  ildiz 
tukchalari tirik bо‘ladi. 
Zamburug‘  giflari  о‘simlik  ildizining  shimish  yuzasini  oshiradi,  shu  bilan 
birga  о‘simlik  о‘zlashtira  olmagan  anorganik  va  organik  birikmalarni  eritadi. 
О‘simlikni  azot  bilan  ta’minlaydi,  ya’ni  organik  koldiqlarni  parchalab,  ammiakli 
birikmalarga  aylantiradi.  Bundan  tashqari,  mikoriza  zamburug‘lari  tuproqdan 
fosforli  birikmalarni  olishda  ham  о‘simlikka  yordam  beradi.  Buning  hisobiga 
о‘simlik zamburug‘ni glyukoza bilan ta’minlaydi. Glyukoza molekulasida bо‘lgan 
energiya  hisobiga  zamburug‘  qiyin  eriydigan  fosforli  birikmalar  va  torflarni 
о‘zlashtirish imkoniyatiga ham ega bо‘ladi. 

---

72 
 
Ayniqsa  о‘simliklardan  orxideyalarda  mikoriza  hodisasi  keng  tarqalgan. 
Orxideyalarning  urug‘i  juda  qiyin  unib  chiqadi.  Chunki  vitaminlardan:  nikotin 
kislota  (RR),  V  vitamin  va  boshqalar  yetishmaydi,  kam  sintezlanadi.  Bularni  esa 
zamburug‘lar  hosil  kiladi,  natnjada  urug‘  tez  unib  chiqadi.  Mikoriza  hodisasi 
daraxtlardan archa, kayin, qarag‘ay va boshqa о‘simliklarda keng tarkalgan. 
Mikroorgannzmlar  fiziologik  aktiv  moddalar,  vitaminlar,  fermentlar, 
auksinlar,  gibberellinlar,  antibiotiklar,  ba’zi  bir  aminokislotalarni  sintezlash 
xususiyatiga  ega.  Bunday  moddalarni  bakteriyalar,  zamburug‘lar,  achitqilar, 
aktinomitsetlar, suvо‘tlar sintezlaydilar. Nitrifikatorlar, azotobakteriyalar, tuganak 
baktsriyalari  va  boshqa  vakillari  о‘sish  uchun  zarur  bо‘lgan  barcha  moddalarni 
sintezlash xususiyatiga ega.