О‘zr oliy va о‘rta maxsus ta’lim vazirligi buyrug‘i Buyruq №434 2017

Prokariotlarning  hujayraviy  tuzilishi.
  Bakteriya  hujayrasi  1  mkm 
(mikrometr)dan  10–15  mkm  gacha  boradi.  Yadrosi  to‘liq  shakllanmagan,  ya’ni 
irsiy  axborot  saqlovchi  xromosomasi  membranaga  o‘ralmagan,  sitoplazmada 
joylashgan.  Bakteriya  xromosomasini  genofor  yoki  nukleoid  deyiladi  (8-rasm). 
Aynan  shu  xromosomasi  bitta  bo‘lib,  halqa  shaklida  qo‘sh  dezoksiribonuklein 
kislota  (DNK)  zanjiridan  iborat  bo‘ladi.  DNK  oqsillarga  birikmagan.  Aynan 
xromosomasining o‘lchami kichik bo‘lganligi sababli ikki uchi birikkan, shuning 
uchun  xromosomasi  halqasimon  va  bu  asosiy  xromosoma  deyiladi.  Asosiy 
xromosomadan  tashqari  qo‘shimcha  xromosoma  ham  mavjud.  Qo‘shimcha 
xromosoma  ham  halqasimon  bo‘lib,  plazmida  deyiladi.  Plazmida  20  Hujayra  va 
rivojlanish biologiyasi 21 ham ikki zanjirli DNKdan iborat bo‘lib, o‘lchami asosiy 
xromosomadan ham kichik. Bakteriya hujayrasi tashqi tomondan mureindan iborat 
qobiq  bilan  qoplangan.  Hujayra  qobig‘i  bakteriyani  osmotik  bosimdan,  mexanik 
ta’sirdan himoya qiladi. Ayrim bakteriyalarda hujayra qobig‘ini tashqi tomonidan 
shilimshiq  kapsula  qoplab  oladi  (masalan  parazit,  fototrof  bakteriyalarning 
ko‘pchiligi,  ko‘k-yashil  suvo‘tlari).  Kapsula  har  doim  ham  hosil  bo‘lavermaydi. 
Parazit  bakteriya  qonga  tushganda  kapsulani  hosil  qiladi.  Kapsula  qondagi 
leykotsitlardan bakteriyani himoya qiladi. Bakteriya hujayrasi qobig‘ining tagida – 
ichki  sitoplazma  tomonida  sitoplazmatik  membrana  joylashgan.  Ayrim 
bakteriyalarning  xivchinlari  bo‘lib,  ular  doimiy  emas.  Bakteriya  bo‘linayotganda 
yoki  spora  hosil  qilayotganda  xivchinlar  yo‘qoladi.  Sitoplazmatik  membrananing 
ayrim  joylari  sitoplazmaga  botib  kirib,  botiqliklarni  hosil  qiladi.  Sitoplazmatik 
membrana botiqligidan mezosoma ham shakllanib, plazmatik membranaga birikib 
turadi.  Mezosoma  tashqi  membrana  zaxirasi  bo‘lib,  sitoplazmada  zaxiralangan 
moddalar  parchalanib  mezasomada  energiya  (ATF  sintezlanadi)  hosil  qiladi. 
Bundan tashqari fototrof bakteriyalarda fotosintezni amalga oshiruvchi membrana 
to‘plami (lemella) va gazli vakuolalar (aerosoma) hosil qiladi.  
Lemellada fotosintez jarayoni amalga oshadi. Bakteriya sitoplazmasida zaxira 
sifatida  polisaxaridlar,  lipidlar,  polifosfatlar  to‘planadi.  Kerakli  vaqtda  bakteriya 

---

32 
 
ulardan  foydalanadi.  Bakteriyalarda  organoidlardan  ribosoma  mavjud.  Lekin 
bakteriya ribosomasi eukaroit ribosomasidan kimyoviy tuzilishi va kichikligi bilan 
farqlanadi.  Bakteriyalarda  RNK  ham  mavjud  bo‘lib,  oqsil  sintezini  mustaqil 
ravishda  amalga  oshira  oladi.  Bakteriyalarning  ko‘payishi.  Bakteriyalar  ikkiga 
bo‘linish  –  (binar  –  oddiy  bo‘linish)  yo‘li  bilan  ko‘payadi.  Bunda  bakteriya 
sitoplazmasida  murein  to‘sig‘i  hosil  bo‘lishi  bilan  boshlanadi.  Qulay  sharoitda 
bakteriyalar juda tez bo‘linib ko‘payadi. Masalan, ichakda yashovchi Esherixa koli 
bakteriyasi  har  20  minutda  bo‘linib  ko‘payadi.  Nazariy  jihatdan  uch  sutkadan 
keyin  bakteriya  massasi  7500  tonnani  hosil  qiladi.  Bunday  sharoit  odatda 
bo‘lmaydi. Bakteriyalarda irsiy axborot almashinuvi – konyugatsiya (conjugatio – 
lot.  bog‘lanish)  ham  kuzatiladi  (konyugatsiya  –  jinsiy  jarayon).  Bunda  bir  turga 
kiruvchi  o‘xshash  bakteriyalar  bir-biriga  yaqinlashadi,  qobig‘ining  tegib  turgan 
qismi  yemirilib,  plazmidaning  bir  DNK  zanjiri  bir  bakteriyadan  ikkinchi 
bakteriyaga  o‘tadi  va  har  biri  ko‘payib  oladi.  Ikkinchi  bakteriyadan  birinchi 
bakteriyaga  esa  plazmida  o‘tmaydi.  Odatda  tashqi  noqulay  ta’sirga  uchragan 
(antibiotik ta’sir ettirilgan) bakteriyadan, noqulay ta’sirga uchramagan bakteriyaga 
o‘tadi.  Shu  ma’noda  bakteriya  donor  yoki  retsipiyent  bo‘lishi  mumkin.  Natijada 
bakteriyalar  axborot  almashishi,  tashqi  noqulay  sharoitga  chidamligi  ortishi 
mumkin. Har xil antibiotiklarga bakteriyalarning chidamliligini shu bilan ifodalash 
mumkin.  Aynan  konyugatsiya  tashqi  muhit  o‘zgarganda  kuzatilishi  ko‘proq 
bo‘ladi  va  evolutsiya  davomida  bakteriya  xillarini  ortishga  sabab  bo‘ladi. 
Bakteriyalarda 
kuzatiladigan 
konyugatsiya 
ayrim 
tuban 
eukariotlardagi 
konyugatsiyadan  farqlanadi.  Bakteriyalarni  spora  hosil  qilishi.  Bakteriyalar 
noqulay  sharoitga  tushganda,  ya’ni  ozuqa  muhiti  yetishmaganda,  sovuq,  issiq 
haroratda  yoki  bakteriya  yashayotgan  muhitda  moddalar  almashinuvi  mahsuloti 
ko‘payib ketganda bakteriyalar spora hosil qiladi. Bunda bakteriya agar xivchinlari 
bo‘lsa  tashlaydi,  sitoplazmatik  membranasi  bakteriya  qobig‘idan  ajraladi.  Bu 
bakteriya  hujayrasidan  suvning  chiqib  ketishi  bilan  boshlanadi  (9-rasm). 
Xromosomasi,  ribosomalari,  bakteriya  hujayrasining  ichida  bir  22  Hujayra  va 
rivojlanish  biologiyasi  23  joyiga  yig‘iladi  va  alohida  ichki  qobiqqa  o‘raladi. 
Bakteriyaning tashqi qobig‘i ma’lum muddat saqlanib, so‘ngra parchalanib ketishi 
mumkin. Spora qobig‘i bakteriyaning tashqi mureinli qobig‘idan farq qiladi. Spora 
qobig‘i tarkibida Ca+ , Mg2+, Mn2+, K+ miqdorining oshishi kuzatiladi. Shuning 
uchun  spora  nur  sindiradi  va  yaltirab  ko‘rinadi.  Bu  elementlar  sporani  noqulay 
sharoitga  va  issiqlikka  chidamliligini  oshiradi.  Quruq  haroratda  sporalar  yuz  va 
hatto ming yillab hayotchanligini saqlab qoladi. Parazit bakteriyalar. Sil kasalligini 
qo‘zg‘atuvchi tayoqchasimon sil bakteriyasi organizmda sekinlik bilan rivojlanadi, 
lekin  asoratlari  yomon  oqibatlarga olib  keladi, hatto  o‘lim  bilan  tugashi  mumkin. 
O‘lat,  vabo,  kuydirgi  kabi  kasalliklarni  keltirib  chiqaruvchi  bakteriyalar  tez 
rivojlanadi.  Shu  sababli  aholi  o‘rtasida  bunday  kasalliklar  juda  tez  yuqadi. 
Bakteriyalarning  odamlarga  yuqish  yo‘llari  tozalikka  roya  qilmaslik,  ovqatdan 
oldin  qo‘llarni  yuvmaslik,  turib  qolgan  ovqatlarni  iste’mol  qilish,  ichimlik 
suvlarini qaynatmasdan iste’mol qilish ham bakteriyalarni yuqishiga sabab bo‘ladi. 
Bakteriyalar  kemiruvchi  hayvonlardan  hashoratlar  orqali  yuqadi.  Hozirgi  kunda 

---

33 
 
bakteriyalarga  qarshi  emlash  ishlari  olib  boriladi.  Bakteriyalarning  ahamiyati. 
Tabiatda zararli bakteriyalar bilan birga tabiat va inson uchun foydali bakteriyalar 
ham mavjud. Foydali bakteriyalar organik moddalarning parchalanishi, chirishi va 
achishini 
amalga 
oshiradi. 
Bundan 
oziq-ovqat 
sanoatida, 
yemxashak 
o‘simliklaridan silos olishda, spirt va sirka olishda bak- 9-r a s m. Bakteriyaning 
spora hosil qilishi (endospora). 24 Hujayra va rivojlanish biologiyasi 1-j a d v a l. 
Quyidagi  jadvalda  prokariot  va  eukariotlarning  belgilari  taqqoslangan  Belgilar 
Hujayra qismlari Hujayra devori Hujayra o‘lchami Energiya almashinuvi RNK va 
oqsil sintezi Plazmatik membrana Yadro qobig‘i Xromosoma  Mitoxondriya Golji 
apparati  Sitoplazmada  Ribosoma  Kapsula  Vakuola  Prokariotlar  Asosan  bir 
hujayrali  organizmlar  peptidoglikan  ko‘rinishidagi  mureindan  iborat  1–10  mkm 
Aerob  yoki  anaerob  Sitoplazmada  Mavjud.  Transport,  retseptor,  hujayralar  bir-
birini tanishda, elektronlarni ko‘chirilishida va ATF sintezi boradi. Lipidlarni ham 
sintezlaydi  Mavjud  emas  Bitta  ochiq  strukturali  gistonli  oqsillarsiz  halqasimon 
DNK  zanjiridan  iborat  Yo‘q  Yo‘q  Glikoliz  70  –  S  bo‘ladi  Ba’zilarida 
mukopolisaxarid  (polisaxarid  va  aminokislota)lardan  iborat  Asosan  yo‘q 
Eukariotlar  Asosan  ko‘p  hujayrali  organizmlar  Hayvon  hujayrasida  deyarli  yo‘q, 
o‘simlik va zamburug‘ hujayralarida mavjud. Qo‘shni hujayralar bilan bog‘langan. 
(selluloza,  lignin,  subirin,  kutin,  xitin  moddalari  mavjud)  10–100  mkm  Aerob 
RNK  sintezi  yadroda,  oqsil  sintezi  sitoplazmada  Mavjud.  Transport,  retseptor, 
hujayralararo  tanish.  Mavjud  Bir  qancha  strukturali  DNK  zanjiridan  va  gistonli 
oqsillardan iborat Mavjud Mavjud Glikoliz Sitoplazmada 80 – S (mitoxondriya va 
plastidalarda 70 – S) bo‘ladi. Mavjud emas Mavjud (asosan o‘simlik hujayralarida) 
25  Lizosoma  Fotosintez  aparati  Yadrocha  Sitoskelet  Amyobasimon  harakat 
Sitoplazma toki Endositoz, ekzositoz Hujayra ichi hazm bo‘lishi Hujayra bo‘linishi 
Yo‘q  Ko‘k-yashil  suvo‘tlari  membranasida  fikotsianinlar  va  xlorofill  c,  ayrim 
bakteriyalarda  bakterioxlorofill  mavjud  Yo‘q  Yo‘q  Yo‘q  Yo‘q  Yo‘q  Yo‘q  Binar 
ikkiga  bo‘linish  Mavjud  Xloroplastlar,  bir  qancha  o‘simliklar  xlorofill  A  va  B 
tutadi  Mavjud  Mavjud  Mavjud  Mustaqil  Mavjud  Mavjud  Mitoz,  jinsiy 
hujayralarda  meyoz  teriyalardan  foydalaniladi.  Autotrof  bakteriyalar  organik 
modda  to‘plash  xususiyatiga  ega.  Buning  uchun  quyosh  energiyasidan  (fototrof 
bakteriyalar)  yoki  kimyoviy  energiyadan  (xemototrof  bakteriyalar)  foydalanadi. 
Bakteriyalarning ba’zi turlari tuproqda  yashab erkin azotni o‘zlashtiradi. Tuganak 
bakteriyalar  (dukkakli  o‘simliklar  ildizida  simbioz  holda  yashaydi)  yiliga  bir 
gektar  maydonda  200  kg  gacha  azotni  to‘playdi.  Bakteriyalar  faoliyati  natijasida 
tabiatda  azotning  aylanishi  amalga  oshiriladi.  Gen  injenerligida  bir  organizmdagi 
kerakli  genni  boshqa  organizm  hujayrasiga  bakteriya  plazmidlari  orqali  olib 
kiriladi.  Bu  esa  qimmatli  o‘simlik  va  hayvon  nav  va  zotlarini  yaratishda, 
meditsina,  farmatsevtika  sohasida  ko‘pgina  moddalarni  olishda  qo‘l  keladi. 
Bakteriyalarning  zararli  tomonlari:  o‘simliklarda, hayvonlar  va  odamlarda  har  xil 
kasalliklarni  qo‘zg‘atadi.  Bundan  tashqari  ko‘pgina  saprofit  bakteriyalar  oziq-
ovqat  mahsulotlarini  tezda  buzilishiga  sababchi  bo‘ladi.  Ko‘k-yashil  suvo‘tlari  – 
sianobakteriyalar.  Sianobakteriyalar  (yunoncha  –  kyanos-ko‘k)  fototrof  prokariot 
organizmlar bo‘lib, suvo‘tlarining eng qadimgi vakili sanalishadi.  

---

34 
 
Ular  qadimgi  Arxey  erasida  paydo  bo‘lgan.  Ularning  paydo  bo‘lishi  va 
fotosintez  qila  Belgilar  Prokariotlar  Eukariotlar  olish  xususiyati  dastlabki 
aromorfozlardan  biri  bo‘lgan.  Ular  genetik  tomondan  bakteriyalarga  o‘xshasada, 
fotosintez qila olishi, erkin kislorod chiqara olishi bilan o‘simliklarga yaqin turadi. 
Hujayrasida juda ko‘p miqdorda azotni fiksatsiya qiladi. Dunyoda 2000 ga yaqin 
turi mavjud. 
Ko‘k-yashil suvo‘tlarini bir hujayrali, ipsimon va koloniyali vakillari mavjud. 
Ko‘k-yashil  suvo‘tlarida  ham  bakteriyalarga  o‘xshab  yadro  membranasi  yo‘q. 
Hujayra  shakli  yumoloq,  bochkasimon  va  silindrsimon  bo‘ladi.  Bir  hujayrali 
vakillariga xrokokk, ipsimon vakili ossillatoriya va koloniyali vakillariga nostokni 
misol  qilishimiz  mumkin.  Ko‘p  hujayrali  vakillarning  shakli  to‘g‘ri,  bukilgan  va 
spiralsimon bo‘lishi mumkin.  
Xrokokk.  Bir  hujayrali  ko‘k-yashil  suvo‘t.  Hujayra  po‘sti  pektindan  iborat. 
Sitoplazmasida  erkin  xromosomasi  mavjud.  Sitoplazmada  xlorofill  –  yashil  va 
fikotsian – ko‘k pigmentlar mavjud. Hujayrada fotosintez mahsuloti sifatida oqsil 
donachasi to‘planadi. Xrokokk ikkiga bo‘linish yo‘li bilan ko‘payadi. Ossillatoriya 
ko‘k-yashil suvo‘tlarining ipsimon vakili.  
Ossillatoriya  hujayrasining  bo‘yi  enidan  kichik,  hujayrasi  shilimshiqsiz. 
Sitoplazmasida xromoplazmasi va sentroplazmasi mavjud. Har bir hujayrasi oddiy 
bo‘linish  yo‘l  bilan  ko‘payadi.  Ossillatoriya  ipi  suvning  qalqishidan  iplari  uzilib 
ham  ko‘payadi.  Ossillatoriya  ipida  ba’zi  hujayralarining  qobig‘i  qalinlashadi. 
Bunday hujayralarni gormogoniy hujayralar deyiladi.  
Ossillatoriya  aynan  shu  joydan  uziladi  va  yangi  hosil  bo‘lgan  ossillatoriya 
iplari garmogoniyalar deb ataladi.  
Nostok  ko‘k-yashil  suvo‘tlarining  koloniyali  vakili  bo‘lib,  yong‘oq  yoki 
olxo‘ri  kattaligidagi  shilimshiq  po‘st  bilan  qoplangan.  Koloniyada  sharsimon 
hujayralar  marjonsimon,  xilma-xil  buralgan,  ipsimon  ko‘rinishda  joylashgan. 
Nostok  koloniyasi  tog‘li  tumanlardagi  buloq,  suv  va  ariqlarda  keng  tarqalgan. 
Ko‘k-yashil  suvo‘tlar  tashqi  muhitning  noqulay  ta’siriga  moslashgan.  Shuning 
uchun  chuchuk  suvlarda,  sho‘r  suvlarda, tuproq  va  uning  yuzasida  hamda  qaynar 
buloqlarda  uchraydi.  Markaziy  Osiyo  cho‘llarida  ko‘k-yashil  suvo‘tlari  tuproq 
hosil  bo‘lishi  jarayonlarida  qatnashadi.  Ular  atmosferadagi  erkin  azotni 
o‘zlashtirish  xususiyatiga  ega  va  tuproqni  azotga  boyitadi.  Yaponiya  va  Xitoyda 
nostokning ba’zi turlari ozuqa sifatida ishlatiladi.