Ozon qatlamini yemiruvchi moddalar Iqlim isishining asosiy sabablari

Sovutgichlar ozon qatlamiga xavf tug’diradi. O’tgan asrning 30- yillarida sovutgich uskunalari notoksik, alangalanmaydigan, arzon gazsimon kimyoviy birikmalar sinfiga kiruvchi xlorftoruglerodlar yoki freonlar sovuqlik tashuvchilari sifatida va maishiy sovutgichlar, savdo sovitish uskunlari, transport vositalari uchun (refrejerator) termoushlagich sifatida, havoni sovutish uchun muqim va ko’chma uskunalar, issiqlik nasoslari bilan suvni isitish uskunalarini tayyorlashda foydalanilgan. Ular nafaqat yong’in uchun xavfsiz balki, inert ya’ni boshqa xil moddalar bilan reaksiyaga kirishmaydigan bo’lib chiqdi. XFU qaynaydi ya’ni, xona haroratida suyuq holatdan gazsimon holatga o’tadi hajmining ortishi hisobiga harorati pasayadi va sovutish sanoatida foydalanadigan ajoyib sovutgichni keltirib chiqaradi, shuningdek, turli sovutish uskunalari uchun issiqlik izolyatsiyalarini tayyorlashda foydalaniladi.
Lekin qulay deb hisoblangan freonlarning bitta katta kamchiligi aniqlandi: ular stratosferaga yetib borib, ozon bilan reaksiyaga kirishadi va uni yemiradi, natijada ozon qatlami siyraklashadi.
Monreal Protokoli qabul qilingandan keyin qatnashuvchi mamlakatlar sovutgichlar ishlab chiqarishda ozon zararli freonlardan voz kechish yo’lini tanladilar. Masalan, rivojlangan mamlakatlar elektr energiyani tejaydigan sovutgichlarni ishlab chiqarishni yo’lga qo’ydi. Bu sovutgichlarga qo’llanilayotgan tabiiy xladagentning ozon yemiruvchi kuchi va global isish potensialining nol darajasini saqlashga kafolat beradi.
Aerozollar guruhi. Suyuqlikning mayday tomchilarini muallaq holatda o’z ichiga olgan gazsimon moddalar aerozollar deb ataladi. Aerozollar anchadan beri hayotimizda turli vazifalarni bajarib keladilar. Ular dezodorant, soch loki, hasharotlarni haydaydigan kabi gigiyenik va kosmetik vositalar, propellentlar sifatida ishlab chiqarishda ishlatildi. Ularning tarkibida ham OYEMlar mavjud, shu sababli ular ozon qatlami uchun zararli hisoblanadi.

6-rasm

Aerozolli qadoqlangan OYEM ya’ni, aynan XFU mahsulotlarini ishlab chiqarilishida, propollentlar (purkagich), erituvchilar, faol komponent ko’pirtiruvchilari, qo’shimchalar, faol komponentlarning yonuvchanligini pasaytiruvchi qo’shimcha sifatida ayrim hollarda esa, faol komponent sifatida (masalan, sovutish uchun yoki shovqin effektini yaratish uchun) hamda changni puflash uchun faol masalliq sifatida tadbiq etilishini joriy etishdi.

Propollentning asosiy sifati uning tez bug’lanish va faol komponentlarni samarali tarqatish mohiyati hisoblanadi. Siqilgan gaz propollent singari foydalanishning chegarasiga ega, ya’ni aerozolli qadoqlangan konteynerdagi gaz bosimi foydalanish tufayli pasayadi. Ushbu muammo suyultirilgan gazlar uchun xos emas va sanoatda XFU kengroq foydalanadigan propollentlardir. XFU shuning uchun ishlatilganki, ya’ni, ular alangalanmaydigan, portlamaydigan va noksik hamda yaxshigina erituvchi hisoblangan. Aerozol idishlarda lik, dezodorant, soqol oladigan krem, atir, insektitsid, oyna tozalagich, bo’yoq, farmatsevtik va veterinary vositalar, yog’lash uchun ishlatiladigan moylar va hokazo ishlab chiqarilgan. Ko’ksov va yurak faoliyatidagi yetishmovchilik davolash uchun tozalangan ingalyatorda ham XFU ishlatilmoqda, chunki buning muqobili hozircha yo’q.
XFU ba’zi aerozollarda faol komponent sifatida ishlatilgan. Ular o’z holicha, masalan, anestizatsiyalovchi modda sifatida ko’pincha sportda foydalanilgan. XFUning muzlatuvchi sifatlarga ko’ra ular ta’mirga muhtoj quvurlarni muzlatishda va elektron texnika tuzatishda qo’llanilgan. Tez va izsiz parlanishi tufayli fotosurat, disk, kinoplyonkalardagi changni yo’qotish uchun XFUdan foydalanildi. Nihoyat signal uskunalarda XFUning mayda teshiklar orqali faol drosellashtirish hususiyati tovush chiqaruvchi sifatida qo’llanildi.
Insektitsidlar, rodentitsidlar, fungitsidlar, girbitsidlar galogenlangan (xlorli va boshqa galogenlar) uglevodorodlar asosida ishlab chiqariladigan mahsulotlar hisoblanadi. Ular aerozolli qadoqlarda ishlab chiqarilib, tarkibida propellent sifatida OYEM dan foydalangan.

7-rasm
Ko’p hollarda qo’llanayotgan vositalarni boshqa vositalar bilan almashtirish mumkin, masalan, suyuq (sharikli) va qattiq, shuningdek, kukunsimon dezodorantlardan foydalanish mumkin.