O‘zmu xabarlari Вестник нууз acta nuuz

O„zMU xabarlari Вестник НУУз ACTA NUUz
 
TARIX 
1/6/2 2021 
- 53 -
Пленумда Ўзбекистон қуйи совет аппаратлари ишини 
жонлантириш ишида областларни икки турга бўлиш 
мумкинлиги қайд этилди. Биринчи турга кўнгилдагидек 
ташкил этилган қуйи совет аппаратлари ва иккинчи турга 
эски тузум амалдорлари, бойлар, мулк эгалари, 
савдогарлар ва умуман олганда ―антисовет элементлари‖ 
эгаллаб олган совет аппаратлари киритилганини ва 
бундайлар Зарафшон, Қашқадарѐ ва Сурхондарѐда кўп 
эканлиги таъкидлаб ўтилган[10]. Пленумда бундай 
районларда советларни бойлар ва мулкдорлардан шафқат-
сиз равишда тозалаш кампаниясини ўтказиш кераклиги 
белгиланди[10]. Бундан ташқари, большевик-лар барча 
кучларни қишлоқда синфий курашни авж олдириб, бойлар 
ва ер эгаларига қарши батрак, камбағал ва ўртаҳоллар 
фаоллигини оширишга йўналтириш зарур вазифа 
сифатида ўртага ташлади. Шу тариқа қишлоқларда ҳам 
сунъий равишда синфий кураш авж олдирилди. 
1925 йил 22-30 ноябр кунлари Ўз КП(б)нинг 
Самарқандда ўтказилган иккинчи съездида ―қайта 
сайловлар орқали советларни бойлар ва руҳонийлардан 
тозалашни охирига етказиш, Конституцияга мувофиқ 
сайловларда иштирок этиш ҳуқуқига эга бўлмаган, совет 
органлари ва партия аппаратидаги ―ѐт элементлар‖ни 
доимо кузатиш ва фош қилиш ҳамда советлар орасига 
суқилиб кириб олган бой ва мулкдорлар устидан 
намунали судлар ўтказиш кўзда тутилган[10]. 
Қарорнинг мазмунидан кўринадики, мулкдорлар 
қатламига қарши қаратилган қатағонларни бошлашга 
амалий кўрсатмалар бериш ўша 1925 йилданоқ бошлан-
ган. Партия етакчилигида қуйи совет органларини 
тозалаш баҳонасида барча тадбиркорлар ва мулкдорларни 
рўйхатга олиш, бунинг натижасида улар эгалик қилиб 
турган мулклар, ерлар ва савдо ва маиший бинолар, 
ишлаб чиқариш цехларини давлат ҳисобига мусодара 
қилиш кенг тус олди. Ўз-ўзидан маълумки ким партия 
томонидан сиқувга олинса, у ҳуқуқсиз фуқарога айла-
нарди. Бошқа тизимлар каби суд-ҳуқуқ тизими ҳам амалда 
партия топшириқлари ижрочисига айланди.
Қайта сайловлар авж олган 1926 йилда 
советлардан бойлар, қулоқлар, савдогарларни хайдаб 
чиқариш кенг тус олди. Ҳатто, ѐшлар ташкилотларига 
мулкдор қатламнинг фарзандлари киритилмади. Бу синф 
вакиллари жамиятдан четга улоқтирилиб, қувғинга 
учради.
Шу ўринда айтиб ўтиш керакки, 1926 йил 3-8 
октябр кунлари Ўз КП(б) МК ва ЎзССР МИКнинг қўшма 
IV пленумида сайловлар қамровини янада кенгайтириш 
мақсадида ЎзССРдаги мавжуд 7 та област, 23 та уезд, 241 
та волостини 10 та округ ва 87 та районга бўлиш бўйича 
таклиф кўриб чиқилди ва бу маъмурий ўзгаришларни 
1927 йил февралига қадар (сайловларга қадар – Ш.Х.) 
амалга ошириш белгиланди[10].
1927 йил бошидаги сайловларга кўра советлар 
таркиби 70-80% га янгиланди[10]. Республика ҳудуди 
бўйлаб тарғиботлар авж олди. Ўша вақтдаги республика 
раҳбарлари 
ҳам 
ўз 
нутқларида 
большевиклар 
позициясидан туриб фикр билдирдилар. ―Бойларга 
солиқдан ҳеч енгиллик берилмайди, балки, ортиқ 
туширилади (солиқ миқдори кўпайтирилади – Ш.Х.), 
кооперацияга иштирок эттирилмайди, шўронинг яқинига 
йўлатилмайди, ҳукумат томонидан халққа бериладиган 
ҳар турли ѐрдамлар уларга берилмайди‖, ―Советларнинг 
қонуни бўйича сайлов ва сайланув ҳуқуқига молик 
бўлмаган кишиларни, яъни бойлар, эшонлар ва бошқа-
ларни сайловларга аралаштирмаслик керакдир‖, - 
мазмунидаги фикрлар халққа уқтириб борилди[11]. 
Бу бўйича амалий чора тадбирлар ҳам кўрилиб, 
1925-1926 йилги сайлов кампаниясида сайлов ҳуқуқидан 
маҳрум қилинганлар 27 453 нафарни ташкил этди. Бироқ 
партия ва ҳокимият вакиллари бу ишда сусткашликка йўл 
қўйилгани ва шунинг оқибатида сайловлар натижасида 
мулкдорлар ва тадбиркорларнинг советларга сайланиш 
ҳолатлари кўп эканлигини таъкидладилар. Шу боис 1926-
1927 йилги қайта сайлов кампаниясида ―маҳрумлар‖ 
рўйхатини янада кўпайтириш бўйича тегишли кўрсат-
малар берилди. Бунинг натижасида 1926-1927 йилги 
сайлов кампанияси давомида 33 204 киши сайлов 
ҳуқуқидан маҳрум қилинди. Сайлов ҳуқуқидан маҳрум 
қилинганларнинг катта қисми мулкдор қатлам, савдогар-
лар ва руҳонийлар хиссасига тўғри келган бўлиб, хусусан 
умумий сайлов ҳуқуқидан маҳрум қилинган-ларнинг 
19.2% ини яъни 6375 нафарини савдогарлар ташкил 
этган[11]. 
1929 йилда Самарқандда сайловчиларнинг сони 
86.981 кишидан иборат бўлиб, шундан 8772 киши сайлов 
ҳуқуқидан маҳрум қилинганлар эди. Бу сайловчилар 
умумий сонининг 11,2% ини ташкил этган. Уларнинг 
аксарият қисмини ―бой-қулоқ‖ элементлари, мулкдорлар 
ва руҳонийлар ташкил этган[12]. 
Ўзбекистонда Совет ҳокимияти мустаҳкамланиб, 
мулкдорлар, завод ва фабрика эгалари, саноатчилар, 
савдогарлар ва тадбиркорлар иқтисодий асосидан маҳрум 
бўлгач ва улар амалда тугатиб юборилганидан сўнг, 
уларнинг ҳуқуқларини чекловчи нормалар ҳам консти-
туция ва қонунлардан чиқарилди. 1936 йил 25 ноябрдаги 
ССCРнинг янги Конституцияси 135-моддасига кўра 
сайлов ҳуқуқидан маҳрум қилинадиганлар рўйхатига 
фақатгина ақли заиф ва суд ҳукми билан сайлов 
ҳуқуқидан маҳрум қилинганлар киритилган.[13] 
Мулкдорлар ҳуқуқларининг поймол қилиниши 
сайлов ҳуқуқидан маҳрум қилиш билан чегараланмай 
бошқа бир қанча ижтимоий-сиѐсий ва фуқаровий 
ҳуқуқлардан ҳам маҳрум қилиш, уларни турли уюшмалар 
ва жамоат ташкилотларига қабул қилмаслик каби 
тақиқлар ҳам қонун билан мустаҳкамлаб қўйилди. Улар 
меҳнат қилишдан, адолатли меҳнат шароитларида 
ишлашдан, ижтимоий таъминот олиш ҳуқуқидан, тиббий 
хизматдан ва шунингдек, таълим олишдан ҳам мосуво 
қилинди. РКП(б) МКнинг 1921 йил августда бўлган 
навбатдаги пленумида айнан шу масала кўрилиб, бир 
қатор қарорлар қабул қилинди.
Шу билан бирга 1920 йил кузида қабул қилинган 
―Меҳнаткаш деҳқонлар уюшмаси Устави‖нинг 8-қисми 
―а‖, ―б‖, ―в‖ бандларига кўра ―даромад олиш учун ѐлланма 
меҳнатдан фойдаланувчилар, капиталидан келадиган 
фоиз, саноат корхонаси ѐки мулкидан келадиган фойда 
асосида 
меҳнатсиз 
кун 
кечирувчилар, 
хусусий 
савдогарлар ва савдо воситачилари‖ уюшмага кириш 
ҳуқуқидан маҳрум қилиндилар[3]. 
1922 йил 15 мартда қабул қилинган ―Қўшчи‖ 
иттифоқи тўғрисидаги Қонун‖нинг 15-қисмига асосан 
юқоридаги тоифалар ташкилотга аъзо бўлиши мумкин 
эмас эди[14]. Бироқ, қонунларда белгиланган тартибда 
мулкдорларни уюшма ва жамоат ташкилотларга кирит-
масликнинг иложи бўлмасди. Чунки, ХХ асрнинг 20-
йилларида ҳам хали мулкдор ва тадбиркорлар, 
савдогарларнинг омма орасида таъсири юқори бўлган, шу 
боис айрим жойларда бу табақа вакиллари маҳаллий 
Советлар таркибига кириб қолган эдилар. Ана шундай 
советлар учун ―ѐт унсурлар‖ни Советлар таркибидан 
чиқариб ташлаш, партия ва совет идораларида ―тозалаш‖ 
тадбирлари ўтказилиб, улар ташкилотлар таркибидан 
батамом чиқариб ташланган. Масалан, ―Қўшчи‖ ит-

---