. Chig‘anoqli amyobalar (Testacea) turkumi. Chig‘anoqli amyobalarning tuzilishi yalangkoch amyobalarga bir muncha o ‘xshab ketadi,lekin ulardan tanasining chig‘anoq ichida bo‘lishi bilan farq qiladi. Psevdopodiylari chig‘anoglining bir tomonidagi teshigi orqali tashqariga chiqib turadi. Chig‘anoqlari odatda yumaloq yoki birmuncha cho‘ziq (oval) qopchaga o ‘xshash boladi (3-rasm). Ayrim turlarining chig‘anog‘i yupqa organik moddadan, boshqalariniki mayda qum zarrachalaridan tarkib topgan. Turli chig‘anoqli amyobalar psevdopodiylarining shakli va uzunligi,chig‘inoqlarining tuzilishi bilan farq qiladi. Ayrim turlarining chig‘anog‘i yupqa organik moddadan, boshqalariniki mayda qum zarrachalaridan tarkib topgan. Turli chig‘anoqli amyobalar psevdopodiylarining shakli va uzunligi,chig‘imoqlarining tuzilishi bilan farq qiladi. Chuchuk suv havzalarida keng tarqalgan arsella - Arcella vulgaris(3-rasm B) chig‘anog‘i qo‘ng‘ir tusli kosacha shaklida bo‘lib, uning markazida joylashgan teshikchasidan psevdopodiylar chiqib turadi. Artsellaning chig‘anog‘i shoxsimon organik moddadan tuzilgan bolib, sitoplazmadan hosil bo‘ladi.
Difflyugiya(Difflugia) (3-A rasm) noksimon kremniyli asosan tashqi muhitdan olingan mayda qum zarrachalaridan iborat. Вunday chig‘anoq dastlab sitoplazmaga yutilgan zarrachalaming sitoplazma sirtiga chiqib, bir-biriga yopishuvi natijasida hosil bo‘ladi. Euglifa (Euglypha alveolata) ning qubbaga o ‘xshash chig‘anog‘i esa oval kremniy plastinkalaridan tashkil topgan. Bunday plastinkachalar sitoplazmadagi qum zarralaridan shakllanadi. Chig‘anoqli amyobalar ham jinssiz ikkiga bo‘linish orqali ko‘payadi.
Dastlab sitoplazmasining taxminan yarmi chig‘anoq og‘izchasidan tashqariga chiqarilib, sitoplazmatik kurtak hosil qiladi. Sitoplazma sirtida esa chig‘anoq hosil bo‘ladi. Yadro ham ikkiga ajralib, ulardan biri yangi hosil bo‘lgan ko‘rtakka o ‘tadi. Bu davrda har ikkala chig‘anoq og‘iz tomoni
bilan bir-biriga o ‘girilgan bo‘lib, sitoplazma ko‘prikchalari orqali o ‘zaro bog‘langan. Keyinroq ko‘prikcha ingichkalasha borib uzilgach, har qaysi hayvon mustaqil yashashga о ‘tadi.
Dastlab sitoplazmasining taxminan yarmi chig‘anoq og‘izchasidan tashqariga chiqarilib, sitoplazmatik kurtak hosil qiladi. Sitoplazma sirtida esa chig‘anoq hosil bo‘ladi. Yadro ham ikkiga ajralib, ulardan biri yangi hosil bo‘lgan ko‘rtakka o ‘tadi. Bu davrda har ikkala chig‘anoq og‘iz tomoni
bilan bir-biriga o ‘girilgan bo‘lib, sitoplazma ko‘prikchalari orqali o ‘zaro bog‘langan. Keyinroq ko‘prikcha ingichkalasha borib uzilgach, har qaysi hayvon mustaqil yashashga о ‘tadi Chig‘anoqli amyobalaming kattahgi 50-150 mkm keladi. Ularbentosda hayot kechiruvchi hayvonlar bo‘lib, organik moddaga boy kichikroq suv havzalarida, ko‘pchilik turlari sayoz chuchuk suv havzalarining tubida, hovuz va ariqlaming qirg‘oqqa yaqin joylarida uchraydi. Sfagnum botqoqliklarining faunasi ayniqsa chig‘anoqli amyobalarga boy bo‘ladi. Sfag
num moxlarining barglari va poyalarida saqlanadigan suv ichida chig‘anoqli amyobalaming o ‘ndan ortiq turlari topilgan.
3. Foraminiferalar (Foraminifera) turkumi. Foraminiferalar turkumiga dengiz va okeanlarda hayot kechimvchi mingdan ko‘proq sarkodalilar kiradi (4-rasm). Ayrim vakillari 0 ‘rta Osiyoning sho‘rlangan yerosti va quduq suvlarida ham uchraydi. Foraminiferalar hamma dengizlarda har xil chuqurlikda, qirg‘oqning litoral zonasidan boshlab eng chuqur abissal qismigacha tarqalgan. Lekin asosiy ko‘pchilik turlari 200-300 m. chuqurlikda yashavdi va bentos tarkibiga kiradi. Ayrim vakillari (masalan,globigerina - Globigerina) planktonda hayot kechiradi.Foraminiferalaming sitoplazmatik tanasi turli shakldagi kremniy (qum)zarralaridan va ohaktosh (CaC03) dan tarkib topgan chig‘anoq ichida joylashgan. Dengiz tubida yashovchi foraminiferalar chig‘anog‘i sirti sillliq bo‘ladi. Plankton tarkibiga kiradigan globigerinalar chig‘anog‘i sirtida esa chig‘anoq sathini kengaytiradigan va shu orqali suvda qalqib turishga
imkon beradigan radial joylashgan juda ko‘p ignachalar bo‘ladi.
Qumda chig‘anoqli foraminiferalar turlari xilma-xilb bo‘lmasa-da; ularayrim dengizlarda son jihatidan bentosning asosiy qismini tashkil etadi. Masalan, Hyperammina, Astrorhiza avlodlariga mansub 2-3 sm keladigan yirik foraminiferalar Laptevlar va boshqa Sharqiy Sibir dengizlari tubini qalin qoplab olgan. Foraminiferalaming ko‘pchilik turlari ohaktosh chig‘anoqli bo‘ladi. Ularning sitoplazmasi dengiz suvidan kalsiv elementini airatib olish
xususiyatiga ega. Eng yirik turlari bo‘lib, asosan Comuspira
urug‘iga mansub. Ular dengizning juda chuqur joylarida yashaydi Ohak skeletli foraminiferalaming ko‘pchilik turlari ko‘p kamerali chig‘anoqqaega. Bunday chig‘anoqlamnng ichki bo‘shlig‘i to‘siqlar orqali bir necha, ba’zan o ‘nlab va yuzlab alohida bo‘lmalar (kameralar)ga bolingan. To‘siqlar orasidagi teshiklar orqali foraminiferalaming sitoplazrnasi o ‘zaro tutashgan. Ko‘pchilik foraminiferalar chig‘anog‘i sirtida juda ko‘p mayda teshikchalar - p o ra la r bor. “Foraminifera” nomi ham “Teshikchali” degan ma’noni anglatadi Chig‘anoq og‘izchalari yoki kameralar sirtidagi teshikchalar orqali sitoplazmatik ipchalar – rizopodiylar chiqib turadi..
Rizopodiylar juda mayda oziq, xususan bir hujayrali suv
o'tlarini yopishtirib oladi. Kichikroq oziq bo‘laklari chig‘anoq og‘izchasi orqali sitoplazmaga о ‘tadi. Yirikroq ozig‘i esa chig‘anoqdan tashqarida fagotsitoz usulida hazm bo‘ladi.
Foraminiferalaming ko‘pchilik turlari murakkab siklda jinssiz va jinsiy avlodlarining almashinuvi orqali ko'payadi. Ko‘p kamerali elfidium (Elphidium spora)rimg jinssiz ko‘payishi
yadrosining bir necha marta ketma-ket bo‘linishi bilan boshlanadi (4-rasm). Yadrosi bir necha o ‘ndan yuzgacha bo'laklarga ajraladi. Har qaysi yadro bo‘lagi sitoplazma bilan o ‘ralgach, ko‘p sonli amyobasimon yosli individlar hosil bo‘ladi. Yosh inlividlar chig‘anoqdan tashqariga
chiqqandan so ‘ng har qaysi murtak atrofiga bir kamerali dastlabki murtak (embrion) chig‘anoq hosil bo‘ladi. Shundan keyin murtak chig‘anoq o g ‘izchasidan vaqti-vaqti bilan biroz sitoplazma ajratib chiqarib turadi bo‘lakchalar atrofida esa yangi chig‘anoq kameralari hosil bo‘ladi. Ana shu yo‘l bilan ko‘p kamerali chig ‘ anoqli jinssiz avlod hosil bo‘ladi. Ko‘p marta bolinish orqali bitta organizmdan birdaniga bir necha individlaming hosil bo‘lishi shizogoniya deyiladi.
