|
Синонимияга баъзи тавсифлар
74-§. Синонимия муносабати:
1) Бир тилнинг уз лексемалари орасида булади. Бу ҳар бир тилнинг уз тараққиёти билан боглиқ асосий ҳолатдир. Масалан, гапирмоқ, сузламоқ; янчмоқ, туймоқ кабилар узбек тилининг уз материалидан таркиб топган
синонимия қаторларидир.
2) Уз лексема билан узлашма лексема орасида булади. Масалан, оз, кам; барча, ҳамма; тоза, пок; ёлгон; сохта (узбекча-тожикча); айирма, фарқ, тафовут; булак, қисм; киши, инсон, одам; уюшма, иттифоқ (узбекча-арабча) каби.
3) Узлашма лексемалар орасида ҳам воҳе булади. Масалан, анализ, таҳлил (байналмилал-арабча); мактуб, нома (арабча-тожикча); раем, одат (арабча-арабча) каби.
4) Фразеологик синонимлар, одатда, шу тилнинг узиники булади: бир ёстиққа бош щуймоқ, турмуш қурмоқ; бир огиз, бир шингил, бир чимдим каби. Чунки фраземаларда миллий колорит кучли булиб, фраземаларни узлаштириш (айниқса синонимияга олиб келувчи узлаштириш) жуда оз учрайди. Синонимияга олиб келувчи узлаштириш деб қулни қулга бермоқ фраземасини курсатиш мумкин (русча рука об р ук у фраземасининг ижодий калькаси). Бу фразема узбекча бир ёқадан бош чиқармоқ фраземаси билан синоним. Демак, синонимия: а) шу тилдаги уз лугавий бирликларнинг маълум маъно муносабатига киришуви билан;
б) лугавий бирликларни узлаштириш ва буларнинг уз лугавий бирликлар билан ёки ўзаро маълум маъно муносабати ҳосил этиши натижасида пайдо булади.
HOZIRGI O'ZBEK ADABIY TILI G'. Abdurahmonov, D. Xo'jayeva
(179-b)
Sinonimlar- yozilishi va talaffuzi har xil, ammo umumiy bir ma'noni ifodalovchi so'zlardir. Bu xil so'zlar orasida nozik ma'no yoki uslubiy farqlari bo'ladi va har bir tur biror sinonimik qatorni tashkil qiladi hamda har bir tur turli emotsional
bo'yoqlarni ifodalaydi.
Sinonimiya - bir ma'nodagi so'z, ibora, gaplarni turlicha shaklda ifodalash usuli bo'lib, uslubiyatning bir turidir. Sinonimiyaning quyidagi turlari mavjud:
I. Leksik sinonimiya.
2. Morfologik sinonimiya.
3. Sintaktik sinonimiy
Leksik sinonimiya bir ma'nodagi so'zlami turlicha shaklda ifodalash bo'lib, bunday
so'zlar sinonimlar deyiladi. Sinonim so'zlar o'zaro nozik uslubiy ma'nolari bilan, qo'llanish sohalari bilan bir-biridan farqlanib turadi.
Sinonim bir xil belgi, predmet, shaxs, voqeaning bir necha nomlar bilan aytilishidir. Sinonimlar gapda takrorga yo'l qo'ymaydi. O'rinsiz takror nutqning shirasiga putur yetkazadi. Sinonimlar adabiy tilni boyitish manbalaridandir. Ona tiIi imkoniyatlaridan tashqari boshqa tillardan so'zlarni olish yo'Ii orqali sinonimik qatorlar kengayaveradi. Bular nutqni ravon va ta'sirli bo'lishiga yordam beradi.
Sinonimik mikrotuzum ko‘pincha sinonimik qator deb nomlanadi. Bu til hodisasini sinonimik uya deb nomlash ham mavjud. Keyingi termin bilan nomlash ushbu til hodisasini aniqroq anglatadi: qator deyishda sinonimlarning o‘zaro zich munosabatdagi birliklar ekani ta'kidlanmaydi, uya deyishda esa ta'kidlanadi.
Sinonimik munosabatga kirishuvchi leksik birliklarning miqdori cheklanmagan
bo‘ladi: ikki va undan ortiq bo‘laveradi. Sinonimik uya til taraqqiyotiga bog‘liq holda o‘zgarishi mumkin: ayrim sinonim iste'moldan chiqib, uyadan ham chiqib ketadi, uyaga yangi sinonim qo‘shiladi. Ayrim so’z yasovchi qoshimchalar, so‘z turkumlari va ularning turlovchi va tuslovchi qo’shimchalari ham o'xshash ma’no ifodalashi bilan sinonim bo‘lishi mumkin. Tilning lug’at boyligini oshiruvchi vositalardan biri — so’z yasovchi qo‘shimchalardir. Ularning mavjudligi va ko'pligi fikrni to ‘g‘ri ifodalash, tushunchalarni aynan berish imkoniyatlarini kengaytiradi. Har bir yasovchi qo'shimcha grammatik qoidalarga ko‘ra qollanadi, har bir sokz turkumiga xos bo'lgan belgilarni ifodalaydi.
Shu bilan birga, so'z yasovchi qo'shimchalar orasida ham sinonimiya hodisasi bokladi. Masalan: bama'ni —та ’nili, noaniq — aniqsiz, bepul — pulsiz, paxtakor-paxtachi, tilchi — tilshunos kabi. Ko‘rinadiki, sinonim yasovchilar boshqa tillardan bir xil yasovchi q o ‘shimchalarini olish bilan hosil bo‘ladi. Ammo sinonim yasovchilar orasida nozik ma'no farqlari saqlanadi. Masalan, bepul — (bekorga beriladi), pulsiz (odam) kabi.
Маънодошлик ҳодисаси фразеология учун ҳам характерли: кайфи бузуқ — таъби тирриқ,тоқати тоқ бўлмо —сабр косаси тўлмоқ, яхши кўрмоқ—кўнгил бермоқ каби) У бир қаращда ёноқ суяклари чищан, кампирдаҳан юзи торти- шиб, лабларининг қимтиниб туришидан Жонизоқ отанинг таъ- би тиррщ эканини пайқади. (С. Ан.) Едгорбек, кайфингиз бу- гукрок кўринадими? (Н. С.) Тожибой ўз қилиқлари билан унинг сабр косасини тўлдирди. (П. Т.) Қабулхонада кутиб ўти- равериб тоцати тоц бўлгап арзгўйлар раис олдига киришга ин- тиладылар. (Н. С.)
Луғавий бирлик сифатида фразеологизмлар сўзлар билаи ҳам сшюиимик муносабатда бўла олади: томдан тараша туш- гандай — кутилмаганда, оғзи қулоғида — хурсанд, жони чиқ- моқ — ғазабланмоқ, таъби хира — хафа, қулинг ўргилсин—- ажойиб каби.
<<Ҳозирги ўзбек адабий тили>> Пинхасов 1969 (67-б)
Синонимия ҳодисаси сўзларга тегишли бўлганйдек, аффикс- ларга ҳам (СерунумЦунумли; тилчиЦтилшунос; бамазаЦмаза- ли...), фразеологик ибораларга ҳам тегишлидир.
Шундай қилиб, синонимия ҳодисасини учга бўлиш мумкин:
1. Лексик синонимлар (синонимлар).
2. Морфологик синонимлар (синоним аффикслар).
3. Фразеологик синонимлар (оиноним фразеологик
Azim Hojiyev O’zbek tili sinonimlarining izohli lug’ati. ‘’O’qituvchi’’, T:-1974
Sinonimlar – talaffuzi yozilishi har xil, birlashtiruvchi jma’nosi bir xil (umumiy) bo’lgan, qo’shimcha ma’no nozikligi, emotsional bo’yog’i, qo’llanishi kabi bir qator xususiyatlari bilan o’zaro farqlanadigan so’zlardir. Ana shunday umumiy (birlashtiruvchi) ma’no bilan o’zaro bog’lanuvchi so’zlar gruppasi sinonimik qator ikki yoki undan ortiq Ko’p mano’li so’zlar bir emas, ikki yoki undan ortiq ma’nosida o’zaro sinonimik qator tashkil etishi mumkin. Sinonik qatordagi so’zlar ifodalaydigan tushuncha doirasi o’zaro farqli
Hozirgi o’zbek adabiy tili H.Jamolxonov 2005 (166)
Leksik sinonimiya – leksemalarning bir xil ma’no anglatishiga ko’ra guruhlanishidir. Ifoda semalarning har xilligidan kelib chiqib leksik sinonimlar quyidagi turlarga bo’linadi:
1.Ma’no sinonimlar
2.Uslubiy sinonimlar
3.Nutqiy sinonimlar
Kontekstual sinonimiya – til birligi sifatida o’zaro sinonim bo’lmagan leksemalarning ma’lum kontekst doirasida sinonimik munosabatga kiritilishi.
Quyidagi holatlarda leksemalar o’zaro sinonim bo’la olmaydi:
1.Turli turkum leksemalari: ot bn sifat, sifat bn fe’l va b.lar
2.bir turkum leksemalarida keng tushuncha nomlari bn tor tushuncha nomlari. Bunday holat ko’proq terminologiyaga xosdir.
-
-
—
-
Do'stlaringiz bilan baham: |
