O’zgaruvchan tok zanjirlari va unga oid tajribaishlari

Tajribanibajarishtartibi.O’quvchilarniasbobningtuzilishibilantanishtirga ndan so’ng, galьvanometrnig’altak klemmalariga ulab, to’g’ri magnittebrantiribyuboriladi.Buvaqtdagalьvanometrstrelkasigohbirtomonga gohikkinchi tomonga burilgan holda tebranma harakatga keladi. Bu esa shu vaqtdag’altakzanjiridao’zgaruvchantokhosilbo’lganiniko’rsatadi.

O’zgaruvchantokgeneratori.Tokgeneratoridebmexanikenergiyanielektr energiyaga aylantiradigan mashinalarga aytiladi. Generatorlarning ishlashprintsipiasosanelektromagnitinduktsiyahodisasigaasoslanganbo’lib, unitushuntirishda doimiy magnit maydonida OO o’q atrofida aylanadigan ramkasimono’tkazgichdan iborat generatorningeng oddiy sxemasidan foydalangan yaxshiroq(7-rasm).

Ramka OOo’q atrofida aylanganida shu ramka bilan chegaralangan yuzorqalio’tayotganmagnit oqimiuzluksizo’zgaribturadi.

1. 
   b)
   

7 - rasm

Uningo’zgarishtezligi^Ф

t

shuramkamagnitoqimiganisbatanqanday

vaziyatdaekanligigabog’liqbo’ladi. Ramka induktsiya oqimiga perpendi-kulyarbo’lganida(7-rasm)ramkayuziorqalio’tayotganmagnit oqimiF

maksimalqiymatgaerishadi,lekinbuvaqtda uningo’zgarishtezligi^Ф

nolgateng,ya’ni
^Ф=0 (2-1)

t

esa
t

CHunkiramkabuholatnio’tishidauningaa^/vavv^/tomonlarimaydonindukt siyachiziqlari bo’ylabharakatlanadi.Ramkainduktsiyaoqimigaparallelbo’lganida(7- brasm)ramkayuziorqalio’tayotganmagnitoqiminolbo’lib,bu

holatdauningo’zgarishtezligi^Ф

t

ga,yo’nalishiesamagnitoqimikonturyuzini

qaysi tomonidan kesib o’tishiga bog’liq bo’ladi. Demak, bizning yuqorida ko’rganmisolimizdamagnitmaydonidaaylanayotganramkasimono’tkazgichd ao’zgaruvchan E.Yu.K.hosil bo’lar ekan. Agar ramka induktsiyasi V bo’lgan birjinsli magnit maydonidaburchak tezlik bilan OO o’q atrofida aylanayotganbo’lsa, u holda elektromagnit induktsiya qonuniga asosan ramkada hosil bo’lganE.Yu.K.quyidagiformuladantopiladi:

^инд^{BSsin} (2-2)bundaSramkayuzi,
ramkayuzigao’tkazilgannormalbilaninduktsiyachiziqlariorasidagiburchak.R amkaaylanganida burchakvaqto’tishibilano’zgaribturadi.Formuladan ko’rinib turibdiki, k bo’lganda (k0;1;2;3;...) ramkada E.Yu.K.

induktsiyalanmayd i

^инд^{0. CHunki bunda ramka maydon induktsiya}

chiziqlarigaperpendikulyarjoylashganbo’lib,aa^/vavv^/tomonlarimaydonindukt siyachiziqlarigaparallelharakatlanganligisababliuningyuziorqalio’tayotganm agnit oqimio’zgarmaydi.

Agar=90^obo’lsa,ramkamaydoninduktsiya chiziqlarigaparalleljoylashganbo’lib, ramkaning aa^/va vv^/ tomonlari induktsiya oqimiga perpendikulyaryo’nalishdaharakatlanadi.Natijadaramkayuziorqalio’tayotgan

magnitoqimining

o’zgarishtezligi^Ф

t

maksimalbo’ladi.SHusababliramkadahosilbo’lgan

E.Yu.K.hammaksimalqiymatgaerishadi.

Ramkaaylanganda^ burchakvaqto’tishibilano’zgaribturadi.Boshlang’ichmomentda(t=0)ramkaind uktsiyachiziqlarigaperpendikulyarjoylashganbo’lsa,

0 bo’ladi.Harakatboshlanibtvaqto’tganidanso’ngramka^t burchakka

buriladi. Buvaqtdaningsonqiymati^tga teng,ya’ni

t (2-3)

formuladagi^ningo’rnigauning^t qiymatiniqo’ysak,ramkadagiinduktsiya E.Yu.K.ningtvaqtdagi oniyqiymatinitopishuchunquyidagiformulaniyozamiz:

^инд^{BSsint (2-4)}

Demak, ramka bir jinsli magnit maydonda o’zgarmas tezlik bilan aylanganda, undasinus qonuni bo’yicha o’zgarib turuvchi E.Yu.K.hosil bo’lar ekan. Uning vaqtgaboglanishini ifodalovchigrafiksinusoidadaniboratbo’ladi. Agar ramka N o’ramga ega bo’lsa, E.Yu.K.ham N marta ortadi. (2-4) ifodadagisinusningabsolyutqiymativaqto’tishibilandavriyravishdao’zgarib,en gkatta

bo’lganida1gateng,ya’nisint1.BuvaqtdaE.Yu.K. maksimalqiymatga

^{erishadi.E.Yu.K. ningbuqiymatiuningamplitudasideyiladi.Uni}o belgilasak,uholda

bilan

^o^{BS (2-5)}

Demak, ramkadainduktsiyalangan E.Yu.K.ning amplituda qiymati magnitmaydoninduktsiyasi^B ga,ramkaningyuziS gavaramkaningaylanishidagi

^{burchaktezligigaproportsional.}o quyidagiformuladantopishmumkin:

berilgandaE.Yu.K. ningoniyqiymatini

^инд^o^{sint (2-6)}

Agar ramka tashqi zanjirga ulansa, zanjirda Om qonuniga asosan

o’zgaruvchantokkuchiningoniyqiymati ^io^sint

R

(2-7)

formuladan aniqlanadi. BundaR to’la qarshilik, sint=1 bo’lganda tok maksimalqiymatga erishadi. Tokning bu qiymati uning amplitudasi deyiladi.

^{Uni I}0^{bilanbelgilasak,uholda}

iI_osint (2-8)

Ramkani tashqi zanjirgaulashda shu aylanayotgan ramka ^{maxkamlangano’qning o’ziga o’rnatilgan ikkita K}1^{va K}2^xalqalardan foydalaniladi. (7-rasmga q.)Xalqalarning biriga ramkadagi o’ram simning bir uchi, ikkinchisiga esa ikkinchiuchi ulangan. Ramkada hosil bo’lgan E.Yu.K.esa tashqi zanjirga shu ^{xalqalarustidasirpanadigankontaktlar,ya’nid}1^vad2^{shchetkalaryordamidaberil} adi.O’zgarmas tok hamxuddi shunday generator yordamida hosil qilinishi mumkin.Lekinbuholdaramkadahosilbo’ladigano’zgaruvchantoknitashqizanji rgaberishdanoldinto’g’irlabolish,ya’nio’zgarmastokkaaylantiribolishzarur.Bu nday generatordato’g’irlagich vazifasini aylanayotgan ramka bilan bir o’qqao’rnatilgan ikkitayarimxalqa bajaradi.(8-rasm).Ularkollye ktordeyiladi.

8 - rasm

2. O’zgaruvchantokzanjiridaaktivva