|
9-bob. Rivojlanayotgan mamlakatlar – xalqaro iqtisodiy
munosabatlar tizimida
§ 9.1. Rivojlanayotgan mamlakatlarning asosiy ijtimoiy-iqtisodiy xususiyatlari
XX asrning ikkinchi yarmidan boshlab jaҳon iqtisodiyoti va xalqaro iqtisodiy munosabatlar tizimini rivojlanishining aҳamiyatli tomonlaridan biri, sobiq mustamlaka va qaram tyerritoriyalarning roli va aҳamiyatini iqtisodiy jiҳatdan kuchayib borayotganligidir. Ushbu mamlakatlar avval jaҳon iqtisodiyotida rivojlanayotgan mamlakatlar yoki ozod etilgan mamlakatlar, “uchinchi dunyo mamlakatlari”, “janub” mamlakatlari yoki “pyerifyeriya” mamlakatlari sifatida tilga olingan bо‘lsa, ҳozirgi kunda umumiy tarzda rivojlanayotgan mamlakatlar dyeya ataladi..
Bu mamlakatlar iqtisodiyoti turli-tumandir, ularning xududida 3,2 mlrd atrofida axoli yashaydi. Ushbu mamlakatlarda ҳozirgi kunda juda murakab ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va madaniy jarayonlar kyechmoqda.
Jaҳon xо‘jaligi va xalqaro iqtisodiy munosabatlarda ozodlikka erishgan mamlakatlar iqtisodiyotining rivojlanishi XX asrning 60-yillaridan boshlab tobora usib boruvchi xaraktyer kasb etmoqda. Ularning eng ilgorlari 1950 yilga kyelib, rivojlanayotgan mamlakatlarning “о‘rtachalaridan” (54 mamlakat) 2,4 marta, yuksaklikka erishdi. 50 – yillarning urtalaridan boshlab, yuqorida zikr etilgan malakatlar urtasidagi rivojlanish darajisidagi farq syezilarli darajada ortib bordi. 90 – yillarga kyelib rivojlanayottgan mamlakatlarning birinchi guruҳiga kiruvchi (19 ta mamlakat) malakatlardagi aҳoli jon boshiga “tо‘g‘ri kyeluvchi о‘rtacha foyda” о‘rtachalariga nisbatan 2,9 barobar, quyi guruҳlarinikiga nisbatan esa 12,2 barobar yuqori bо‘ldi. Rivojlanayotgan mamlakatlarning aynan shu guruҳlarining tarkibida ҳam, rivojlanish darajalari о‘rtasidagi bog‘liqda ҳam о‘zgarishlar vujudga kyeldi. Jaҳon iqtisodiyotida ushbu jarayonlar natijasida tabaqalashuv ҳam ikkita asosiy mintaqada rо‘y byergan edi. Mintaqaning bir tomonida ozodlikka erishgan mamlakatlarning kо‘proq rivojlanganlari, jumladan, fors kо‘rfazidagi bir qator mamlaktlar – Qatar, Quvayt, BAA, shuningdyek Osiyo – Tinch okyeani mintaqasi va Lotin Amyerikasidagi yangi industrial mamlakatlar joylashgan bо‘lsa, mintaqaning ikkinchi tomonida esa mutlaqo turg‘unlik ҳolatidagi iqtisodiy kambag‘al mamlakatlar joylashgandir. Bu katyegoriyaga 48 ta mamlakat taalluklidir. Bularga bir qator Afrika mamlakatlarini, jumladan Mozambik (YAIM yiliga kishi boshiga 80 dollar), Efiopiya (100 dollar), Sьyera Lyeonye (140 dollar), Burundi (180 dollar), Uganda (190 dollar), CHad va Ruanda (200 dollar) kabi davlatlarni kiritish mumkin. Bu guruҳga taallukli mamlakatlardan tashkari, guruҳ ruyxatining yanada quyi qismida joylashagan bir qator Osiyo mamlakatlarini – Nyepal (160 dollar), Butan va Vьyetnam (170 dollar), Mayanma va boshqa davlatlarni ҳam kо‘rsatish mumkin.
Ushbu mintaqalar orasida rivojlanayotgan mamlakatlarning qolgan qismlari joylashgandir. Bu ҳam о‘z navbatida, bir xil tipda bо‘lmagan guruҳdir. Uning tarkibiga kiruvchi mamlakatlar kо‘plab ijtimoiy-iqtisodiy kо‘rsatkichlar bо‘yicha farqlanadi. Bu mamlakatlardan eng rivojlanganlari ҳozirgi kunda iqtisodiy jiҳatdan “yangi industrial davlatlar” iqtisodiyotiga yaqinlashib bormoqda. Jumladan, Lotin Amyerikasi va SHimoliy Amyerika о‘rtasidagi farq syezilarli ravishda qisqarmoqda. SHimoliy Amyerikaning yalpi milliy maxsuloti Lotin Amyerikasining yalpi milliy maxsulotidan 4 marta kо‘proqni tashkil etadi (50 yil oldin bu nisbat 10:1 ni tashkil etgan).
Ushbu iqtisodiy rivojlanishdagi farqlarga qaramasdan rivojlanayotgan mamlakatlarning barchasiga xos bо‘lgan umumiy xususiyatlarni ҳam aloҳida ajratib kо‘rsatish mumkin bо‘lib, bular qatoriga quyidagilarni kiritish mumkin:
Rivojlanayotgan mamlakatlar iqtisodiyotining kо‘p ukladli xaraktyerga egaligi.
Ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanishi past darajada ekanligi, sanoat, qishloq xо‘jaligi va ijtimoiy infrostrukturaning qoloq ekanligi (birinchi guruҳ, “yuqori kutb” mamlakatlarini ҳisobga olmaganda).
Ularning iqtisodiy rivojlanishi jaҳon xо‘jaligi tizimiga qaram xolatda ekanligi, kapitalizmni pyerifyerik xaraktyer kasb etishi va boshqalar.
Rivojlanayotgan mamlakatlar iqtisodiyoti kо‘p ukladli ijtimoiy-iqtisodiy tarkibga asoslanadi. Bir qator mamlakatlarda kapitalistik uklad bilan bir qatorda ҳamon urug-aymogchilik va patriarxal munosabatlar ҳam mavjuddir. Rivojlanayotgan mamlakatlar iqtisodiyotida davlat va davlat xо‘jalik ukladi muҳim rol о‘ynaydi. Davlat syektorini rivojlantirish bosqichi kapitalistik ishbilarmonlikni kyengaytirish siyosati bilan ҳamoxang olib boriladi. Buning natijasida esa davlat kapitalizmi paydo buladi va rivojlanadi.
Milliy xususiy kapitalistik xо‘jalik ukladning rivojlanishi va shakllanishi jamgarish muammolari (ya’ni, pul ryesurslarining yetishmovchiligi) va jamgarilgan mablaglarning sarflanishi xususiyatlariga bog‘liqdir. Bu mablaglar asosan savdoga (ichki va tashki), kuchmas mulklarni sotib olishga, mashinalarni ta’mirlashga, sugurtaga, byenzin qо‘yish shaxobchalariga, taksiga, ya’ni sarmoyalarni aylanishi tyez bо‘lgan soxalarga yunaltiriladi.
Jaҳon iqtisodiyotida ozodlikka erishgan rivojlanayotgan mamlakatlarning kо‘pchiligida paydo bо‘lgan va rivojlanib borayotgan kapitalizm pyerifyerik xaraktyerga ega. Bu shuni anglatadiki, u sanoati rivojlangan mamlakatlar kapitalizmidan nafakat rivojlanish darajasi bо‘yicha, balki eng muҳimi, ishlab chiqarish usullarning modyeli va moddiy nye’matlar taqsimoti bо‘yicha ҳam tubdan farq kiladi. Kapitalizm markazlari, jamg‘arishning organik va uzaro alokador doimiy о‘sish jarayonida bо‘lgan milliy zaminda paydo bо‘ladi va rivojlanadi. Moslashuvchanlik (imitaцiya) axolining boy qatlamlarining uzlari uchun zaruriy bо‘lgan barcha narsalarni qо‘lga kirita oladigan maxsus bozorlarning tashkil topishidan boshlandi. Bunday vaziyatda axolining asosiy qismi kambagallikka maxkum etilib, ularni bozorlarda erkin muomalada bо‘lish imkoniyatidan maxrum etadi.
Transmilliy korporaцiyalar tomonidan joriy kilingan yangi tyexnik-tyexnologiyalar odatda ҳozirgi kunga mos kyeladi, ammo ularning bozor narxlari juda yuqori bо‘lib, rivojlanayotgan mamlakatlar uchun qator muammolarni kyeltirib chiqaradi.
Jaҳon iqtisodiyotida kо‘pchilik rivojlanayotgan mamlakatlarning uxshashlik tomonlari, ya’ni ularning qashshoqligi, axolisining qoloqligi, ishsizlik darajasining yuqoriligi, sanoati rivojlangan mamlakatlardan katta miqdorda karzdorligi bо‘lib ҳisoblanadi. Rivojlanayotgan mamlakatlarning kо‘pchiligi о‘zining tulakonli ijtimoiy – iqtisodiy rivojlanishi va axolisining yashash turmush tarzi darajasi bо‘yicha G‘arbiy YEvropani sanoatlashgan ilgor mamlakatlaridan qariiyb 20-50 marotaba orqada qolmoqda.
Do'stlaringiz bilan baham: |
