О‘zbyekiston Ryespublikasi Oliy va О‘rta maxsus ta’lim Vazirligi

§ 7.3. Xalqaro ryezyerv valyuta birliklari
90-yillarning boshiga kyelib suzuvchi kurslar faktorini amalga oshirilishi munosabati bilan quyidagi elyemyentlar asosida yetarli darajada murakkab bо‘lgan xalqaro valyuta tizimini tashkil qilish sxyemasi vujudga kyeldi:
1. Asosiy ustun birliklar tanlanadi. Bu bilan ular milliy valyutalar munosabatlarini, aniqrog‘i о‘z valyuta kurslarini saqlab qoldilar;
2. Valyuta kurslarinig о‘zgarish darajasi bir xil bо‘lmasdan, diapazoni kyeng edi. Bunda ma’lum diapazon doirasida faqat ayrim valyutalarga nisbatan valyuta kursi saqlanadi, boshqa valyutalarga nisbatan kurs erkin о‘zgarib turadi.
Amalda davlatlar e’lon qilgan valyuta ryejimlari xilma-xildir. 1988 yilda jaҳonning 58 davlati о‘z valyutalarining asosiy ҳamkorlaridan birining valyutasiga nisbatan kursini о‘rnatishga qaror qildilar. Bular AQSH dollari (39 ta davlat), franцuz franki (frank zonasining 14ta davlati) yoki boshqa valyutalarda (5 ta davlat). Ayrim davlatlar о‘z valyutalarini SDRga (17 ta davlat) yoki boshqa valyutalar savatchasiga (29 ta davlat) bog‘ladilar. Bundan tashqari, 4 ta davlat yagona valyutaga nisbatan chyeklangan moslashuvchanlik ryejimini ma’qullaydilar. О‘z navbatida YEI ning 8 davlati о‘zlari uchun valyuta ҳamkorligi myexanizmini ta’sis etishib, о‘z valyuta kurslarini barqarorlashtirdilar. Jaҳonning 19ta davlatlari shu jumladan, AQSH, Kanada, Buyuk Britaniya va YAponiya mustaqil suzish ryejimini tanladilar.
YAmayka kyelishuvi jamoa valyuta birligi sifatida “maxsus о‘rnini olish ҳuquqi” (SDR) ni tan oldi. SDR 1969 yilda oddiy kryedit vositasi sifatida yaratilgan edi. Biroq kyeyinchalik SDRni “xalqaro valyuta tizimining zaҳira aktivi” ga aylantirish vazifasi qо‘yildi. Oldiniga SDR birligi dollarning oltin qiymatiga (1970 y.) mos ravishda oltinga tyenglashtiriladi. 1974 yilning iyulida valyutalarning suzuvchi kursga о‘tishi bilan SDRning oltin qiymati byekor qilindi. Bu valyuta birligining kursi valyuta savatchasi - tashqi savdosi jaҳon savdosining 1% dan kam bо‘lmagan 16 davlat valyutalarining о‘rtacha kursi asosida aniqlanardi. 1981 yildan boshlab SDR 5ta davlat valyutasi (AQSH dollari, GFR markasi, yapon iyenasi, franцuz franki va Angliya funt styerling) tо‘plamidan kyelib chiqdan ҳolda aniqlanadigan bо‘ldi.
Valyuta korzinasi - bu bir valyuta о‘rtacha ҳisoblangan kursining boshqa valyutalarning ma’lum tо‘plamiga nisbatan solishtirish usulidir. Valyuta kursini ҳisoblash uning tarkibi, valyuta komponyentlarining о‘lchovi, valyutalarning dollarga nisbatan bozor kursiga bog‘liq.
SDR foizlar kyeltiradi. Mamlakat agarda SDRdagi avuarlar assoцiaцiyalaridan kо‘p bо‘lsa foizlar oladi va aksincha SDRdagi avuarlari asosiaцiyalaridan kam bо‘lsa foiz tо‘laydi. SDR birligi birlikdir. U XVFning maxsus schyetlarida XVFga a’zo davlatlarga ajratilgan kvotalar asosida kyeltiriladi. Bu kvotalardan konvyentirlanadigan valyuta sotib olish yoki tо‘lov balansi dyefiцitini tо‘lash uchun foydalaniladi. Ammo ularning kapitalistik dunyo umumiy valyuta zaҳiralaridagi ulushi -6%ga yaqin bо‘lib uncha katta emas (6-jadval).
7.3.1.-jadval