§ 6.2. Erkin iqtisodiy xududlarni yaratishda jaҳon tajribalari Xozirgi kunda dunyoda 400 tadan 2000 tagacha erkin iqtisodiy xudud mavjud dyeb ҳisoblanadi. Birinchi erkin iqtisodiy xududlar AQSHda 1934 yili erkin savdo xududi kо‘rinishida tashkil etilgan. Ularning asosiy yо‘nalishi tashqisavdoni faollashtirish bо‘lgan. Bunga esa bojxona bojlarining pasaytirilishi va erkinlashtirilishi sabab bо‘lgan. Bu xududlarning eng qiziqarli joyi shundaki, import qilinga yarim tayyor maxsulotlar – agar tayyor maxsulot sifatida eksport qilinsa bojxona tozalashlaridan о‘tmagan va agar import qilingan yarim tayyor maxsulotlar – tayyor bо‘lganidan kyeyin AQSHbozoriga kirsa tо‘la bojxona tо‘lovlariga va tozolovlariga tortilgan.
Buyuk Britaniya qо‘shma qirolligi – xududida tashkil etilgan kompaniyalar faoliyati va soliq tizimi xalqaro maydonda takomillashgan sistyemalardan biri bо‘lib, bu qonun qoidalar ayniqsa offshor zonalarning roivojlanishi uchun muҳim aҳamiyat kasb etadi. Bu qonun 1965 yilda Moliyaviy qonun (Finance act) asosida qabul qilingan bо‘lib, Buyuk Britaniya iqtisodiyotida faoliyat kо‘rsatuvchi barcha kompaniyalar uchun amal qiladi. Bu soliq turidan faqatgina nokorporativ korxonalar, “о‘rtoqchilik” kompaniyalari va maҳalliy xokimyatginaozod etilgan. Soliq solish bazasi bо‘lib kompaniya foydasi xisoblanadi. Bu tizimnmng о‘ziga xosligi soliq stavkasi daromad solig‘i tamoyillari asosida foyda ortishi bilan soliq stavkasi ҳam ortib boradi. Bu qonunga 1972 yilda о‘zgartirish kiritilib 1973 yil 1 yanvaridan boshlab amal qila boshlagan va “soliq sistyemasining klassik” turi dyeb nomlangan yangi turi xisoblashning shartli sistyemasi asosida yuritiladi.
Xisoblashning “klassik sistyemasi” ikki tamoyilga asoslanadi. Birinchidan: foydani soliqqa tortish davrida – akцiyadorlar tomonidan olingan dividyentlar soliq bazasiga qо‘shilmasdan – aloҳida akцiyadorlarga tarqatilish vaqtida daromad solig‘iga tortiladi; ikkinchidan: - mayda korxonalarni soliqqa tortish tizimini takomillashtirish maqsadida, yopiq mayda korxonalar toifalarini tashkil etilishi bilan.
Byeliz mamlakatining janubiy qismi xisoblanmish Korsol rayonida 1994 yilda erkin savdo zonasi tashkil etildi. Mazkur savdo zonasining asosiy maqsadi quydagilardan iborat bо‘lib ҳisoblanadi:
birinchidan: chyet ellik diplomatlarga ulgurji va chakana savdo xizmatlarini tashkil etish;
ikkinchidan: chyet elga safarga kyetayotgan ssudnolarga tovarrlarni sotish yoki ayriboshlash;
uchichidan: bojxona xizmatlarining nazorati asosida tovarlarni suvda, quruqlikda va xavo liniyalari orqali eksport qilishni tashkil etish;
tо‘rtinchidan: ulgurji tovarlarni bojxona xizmatlarining xududida saqlab byerish va olib kirishni amalga oshirish;
byeshinchidan: tovar maҳsulotlarini bir tadbirkordan olib ikkinchi tadbirkorga sotish ya’ni vositachilik funkцiyalarini bajarish.
SHu bilan birga mazkur tashqi savdo xududida chyet el valyutasini olib kirish va olib chiqish qattiq nazorat qilinmaydi, chyet el ishlatganligi uchun xyech qanday soliq olinmaydi. Mazkur iqtisodiy zonadagi tadbirkor, shu yerda joylashgan banklarning birida, ҳar qanday davlatning pul birligidan qa’tiy nazar xisob – raqamini ochishi mumkin. Tashqi savdo xududiga olib kirilgan tovar moddiy boyliklaridan soliq yoki bojxona tо‘lovlari olinmaydi, yangi tashkil etilgan korxonalar yoki firmalar 5 yil mobaynida soliqdan ozod etiladi, bu muddat davlat tomonidan 10 yilga uzaytirilishi mumkin. Eksportga yо‘naltirilgan maҳsulot ishlab chiqaruvchi korxonalar uchun esa soliqdan ozod qilish muddati 25 yilga ҳam uzaytrilishi mumkin.
Xozirgi kunda eng tyez rivojlanayotgan iqtisodiyotlardan biri bо‘lmish - Xitoy Xalq Ryespublikasi iqtisodiyoti ҳam asosan erkin iqtisodiy xududlarda amalga oshirilgan isloҳatlar tufayli yuzaga kyelgan va aynan Xitoy Xalq Ryespublikasi xozirgi kunda erkin savdo xududlarini tashkil etishda eng yaxshi natijalarga erishgan mamlakat ҳisoblanadi.
