О‘zbyekiston Ryespublikasi Oliy va О‘rta maxsus ta’lim Vazirligi

Xalqaro maydonda tashkil etilgan erkin iqtisodiy zonalarda faoliyat yuritayotgan korxonalar soni dinamikasi

№	Mamlakat- ning nomi	Qayd etilgan korxona-lar soni	Sо‘nngi uch yil mobay- nidagi о‘sishi % ҳisobida	Korxona- lar soni	Sо‘nngi uch yil mobay- nidagi о‘sishi % ҳisobida
1	Britan – Virgin orllari	43000	48.2	208000	100
2	Irlandiya	16000	14.3	150000	36.4
3	Panama	15201	1.7	337004	20
4	Bagama orollari	12000	33.3	50000	127.3
5	Men orollari	5776	16.3	38536	20.5
6	Kipr	4400	89.9	26900	136.9
7	Lyuksyemburg	3600	1.8	55000	17.5
8	Kaymanovo orollari	3565	14.7	38716	39.6
9	Gibraltar	3260	6.8	59600	17.3
10	Ljyersi	3100	1.3	30500	8.2
11	Tyerks va Kaykos	3000	56.6	15000	36.4
12	Nidyerlandiya – Antilь orollari	2200	10.0	22500	18.4
13	Mavrikiy	1550	219.6	4550	574.1
14	Gyernsi	1148	6.5	14550	3.8
15	Byeliz	1430	104.3	4810	270.0
16	Barbados	1293	546.5	12804	1064.0
17	Antigua	1000	33.3	5500	120.0
18	Byermud	988	28.6	8659	19.1
19	Madyeyra	600	50.0	2210	84.2
20	Gonkong	570	26.7	4429	34.2

Manba: XXR statistik kundaligi. 2006.

Erkin ishlab - chiqarish zonalari maqsadli soцial – iqtisodiy dastur bо‘lib, yangi ishlab chiqarish munosabatlari asosida aloҳida tyeritoriyada tadbirkorlikni rag‘batlantirish, iqtisodiyotning ustivor tarmoqlariga chyet el invyestiцiyalarini jalb etish, istiqbolli tyexnologiyalarni erkin raqobat, ma’muriy – iqtisodiy mustaqillik va о‘zini – о‘zi mablag‘ bilan ta’minlash tamoyillari asosida joriy etilishidir. Bu maqsad uchun ijara, koopyerativ, qо‘shma va chyet el korxonalarini qurish va ularni ekspluataцiya qilish evaziga erishiladi.

SHuni qayd etish lozim – ki, xalqaro maydonda erkin eksport ishlab chiqarish xududlari ҳam muvaffaqiyatli faoliyat kо‘rsatmoqda. Fikrimizning dalili sifatida aytib о‘tishni istardikki Irlandiyadagi “SHyenon” aeroporti erkin eksport – ishlab chiqarish xududlarining tipik vakili ҳisoblanib, bu aeroportning о‘ziga xos xususiyatlari ya’ni turistlarning kо‘pligi va juda kо‘plab mamlakatlarning xavo yо‘llari kyesishganligi, boshqa kо‘plab qulay imkoniyatlari uchun bu yerda sotuvga qо‘yishnan chyet el firmalarining tovarlari firma egalariga kо‘p foyda kyeltiradi.
Erkin ishlab chiqarish zonalarida ishlab chiqaruvchilarga baҳolarni erkin raqobat va bozordagi talab – taklif asosida byelgilash, shyerikni tanlash, ishlab chiqariladigan maҳsulotlarning soni va turlarini byelgilash, ishchilarni ishga qabul qilish va bо‘shatish masalalarini xal etish va ularga tо‘lanadigan ish xaqi miqdorini milliy va chyet el valyutasida byelgilash xuquqi byerildi. Bundan tashqari erkin iqtisodiy xududlarda tashkil etilgan ishlab chiqarish munosabatlariga mos kyeluvchi – moliya va xisob oliygoҳlari tizimi ҳam tashkil etiladi.Bu tizim tarkibiga milliy va chyet el valyutalarida opyeraцiyalar olib boruvchi davlat va tijorat invyestiцiya banklari, tijorat – xо‘jalik sudlari, valyuta va fond birjalari kiradi.
Erkin ilmiy – tyexnik xududlar, ilmiy ishlab chiqarish va о‘quv markazlari jamlangan xozirgi kunda ishlayotgan va rivojlangan infrastrukturaga, chyet el ilmiy – tyexnikaviy va tyexnologiyasiga, ishlab chiqarish va moliyaviy jixatdan potyenцialga ega bо‘lgan va maxsus xuquqiy tartibot о‘rnatiladigan aloҳida ajratilgan xududlardan iborat bо‘ladi.
Erkin ilmiy tyexnik zonalar yuksak tyexnopolislar, tyexnoparklar, mintaqaviy inovaцiya markazlari – tyexnopolislar ishlaydigan zonalar shaklida tashkil etiladi. Bunday xududlarni tashkil etishda maqsad fan va tyexnika rivojlanishida muҳim yо‘nalishlarni olib borish va uni xalqaro maydondagi nufuzini oshirishdan iboratdir.
Erkin ilmiy tyexnik xududlar tashqi iqtisodiy masalalarni xal etish bilan bir qatorda mamlakatning ichki umumiy xо‘jalik masalalarini yechishga ҳam qaratilgan bо‘lishi lozim. Bunday xolatda bu zonalarda ilmiy tadqiqotlarni amalga oshiruvchi va atrof muҳitga ziyon – zaxmat yetkazmaydigan ishlab chiqarishni tashkil etish va ishlab chiqarish ryesurslarini о‘zlashtirish uchun yuqori imkoniyatlar mavjud bо‘ladi.
Erkin iqtisodiy xududlar о‘zlarining bojxona xududiga ega bо‘lib, bu xudud tyeryetoriyasiga kirib – chiqish о‘rnatilgan tartibga amalga oshiriladi. Erkin iqtisodiy xududlar gyeografik jiҳatdan joylashishiga qarab, “tashqi” ya’ni ikki yoki bir nyecha mamlakat xududida joylashgan – xalqaro va bir mamlakat xududida joylashgan “ichki” erkin iqtisodiy xududlarga bо‘linadi.
SHu bilan birga erkin iqtisodiy xududlar xalkaro maydonda xо‘jalik ixtisosligi va tashkil etish turlariga qarab ҳam klasifikaцiya qilinadi. Bu klassifikaцiya asosida erkin iqtisodiy xududlar xо‘jalik ixtisosligi bо‘yicha:
1. Erkin savdo xududi.
2. Sanoat va ishlab chiqarish zonasi.
3. Tyexnik va tyexnologiyani joriy etish xududlari.
4. Xizmat kо‘rsatish zonalari.
5. Komplyeks zonalr.

Tashkil etish turlariga qarab esa:

1. Xududiy zonalar.
2. Maxsus tartibot zonalariga bо‘linadi.

Erkin iqtisodiy offshor xududlari dyeb maxsus soliq tizimi о‘rnatilgan xududga aytiladi yoki bu xududni chyet el invyestiцiyasiuchun soliq imtiyozlari qо‘llaniladigan xudud dyeb ҳam atash mumkin. Ma’lumki xalqaro xamjamiyatdagi davlatlarda soliq tizimi bir – biridan anchagina farq qiladi. Masalan: SHvyeцiyada kompaniya foydasining 63 foizi soliqqa tortilsa, AQSHning Dyelavar shtatida esa bu salmoq olinadigan foyda miqdoridan qatiy nazar 400 AQSH dollarini tashkil etadi.

SHuning uchun xar qanday kompaniya rо‘yxatga olinish davrida soliqqa tortilish sharoitlariga qarab 2 turga:
1. Oddiy kompaniyalar.
2. Offshor kompaniyalarga bо‘linadi.

6.1.2- Jadval