O’zbkiston respublikasi xalq ta’limi vazirligi

Qadimgi Xitoy tarixi manbalari 
Qadimgi Xitoy tarixiga oid juda ko’p aniq
davrlashtirilgan yozma yodgorliklar mavjud. Bu 
bizgacha kitob holida yetib kelgan tarixiy asarlardir.
Yozma manbalar ichida qadimgi Xitoy 
yilnomalari eng avvalo Lu podsholigi davrida 
tuzilgan er. avv. VIII-V asrlar voqealari yoritilgan 
«Chunsyu» yilnomasi muhim ahamiyatga ega. 

---

417 
«Chunsyu» matni bilan an'anaviy ravishda uning 
muallifi qadimgi Xitoy faylasufi Konfusiya nomi 
bog`lanadi. 
Yilnomalar bilan yaqin bog`langan eng avvalo, 
«Shan-shu» («Shiszin»-qo’shiqlar kitobi) nomli
kitob va boshqa qadimgi Xitoy tarixiy asarlari 
janridir. Bu asarlarda hukmdorlar va ularning
yaqinlarining so’zlari mavjud. Bizgacha yetib kelgan 
«Shan-shu» matni qismlarigina haqiqiy deb hisoblash 
mumkin. Chunki bu manbaning ba'zi boblari keyingi 
davrlarga oid.
Eramizdan avvalgi I asrda qadimgi Xitoyda 
yangi tarixiy asarlar paydo bo’ldi. Bu asarlar Xitoy 
tarixnavisligida katta o’rin tutadi. Ana shunday 
asarlardan biri Sima Syanning (er. avv. 105-90 yillar) 
«Tarixiy yozishmalar»i edi. Bu asar qadimgi Xitoy 
ijtimoiy-siyosiy va madaniy xayoti to’g`risida boy
ma'lumotlar beradi. Sima Syan tarixiy voqealarni 
bayon qilishda kishilar faoliyatini bayon qilish usulini 
tanlaydi. 
Sima Syanning tarixnavislik usulidan «Xan 
tarixi» muallifi Gu Garbiy Xan (er.avv. 206 yil)
sulolasinining tarixini yozishda foydalanadi. Ban Gu
Xitoy tarixnavisligining yangi «sulolalar tarixi» 
nomini olgan janr asoschisi bo’lgan.
Xitoy tarixini arxeologik o`rganishda amalga 
oshirilgan ishlar muhim ahamiyatga ega. Arxeologik 
qazishmalar natijasida ilk Shan davriga oid Ermitou 

---

418 
shahri, Chansha yaqinida boy qabrlar (er. avv. III
asr) topilgan.

Tarixnavislik 
An'anaviy Xitoy tarixnavisligida ikki o’ziga xos 
xususiyat:
- Xitoy madaniyatining boshqa qo’shni 
madaniyatlardan ustunligi;
- Xitoy davlatchiligini kelib chiqishini afsonalarga 
boglab o’ta qadimiylashtirish ajralib turadi. 
Xitoy tarixini o’rganishni o’rta asrlarda Yapon 
olimlari boshlab berdilar. Yaponiyada Xitoy tarixini 
barcha davrlari o’rganildi. Mashhur xitoyshunos olim 
Kaydzuka Sigeki Qadimgi Xitoy davlatlarini 
shakllanishiga oid kapital tadqiqotlar muallifi
hisoblanadi.
Yevropada Xitoy tarixini o’rganishda fransuz 
tadqiqotchilari katta yutuqqa erishdilar. XX asr 
boshlarida E. Shavann «Sima Syanning «Tarixiy 
yozishmalar»»ni tarjima qila boshladi. Mashhur 
sharqshunos olim fransuz A. Maspero «Qadimgi 
Xitoy» nomli kapital asarini yaratdi.
AQShda XX asrning 60-yillari oxirida «Qadimgi 
Xitoy tarixini o’rganish» xalqaro jamiyati tashkil
topdi. AQShda Xitoy tarixini kelib chiqishi
Xitoydan bo’lgan olimlar o’rganadi.

---

419