O'zbetinshe jumis

Nawayi ma’mleketlik ka'nshilik instituti

No'kis filiali



Pa'n: Texnikaliq sistemalarda informaciyaliq texnologiyalari

Tema: Ózbekstanda informaciyalıq kommunikatsiya salasın rawajlandırıwdaǵı tiykarǵı baǵdarları, ámeldegi nızamlar, Ózbekstan Respublikası Prezidenti pármanları, Ministrler Kabinetiniń qararları.

O'zbetinshe jumis

Ka’nshilik isi kurs studenti

Orinladi:_______________________________Sarsenbaev Musa

Qabilqildi:___________________________________Gabbarov Sabit

No'kis-2021

Jobas:

1.Soylew madeniyati- jamiyet madeniyatinin aynasi

2.Qarim qatnas turleri

3.Qarim qatnas turlerinin ahimeyeti

I.KIRISIW

Bugingi kunde qaraqalpaq tili jamiyetimizdiń barlıq tarawlarında qollanıladı. Jańa tuwılǵan narestelerge qaraqalpaq tilinde guwalıq nama jazıladı. Balalar baqshaları, mekteplerde, akademiyalıq licey ham kasip oner kolledjlerinde, joqarı oqıw orınlarında talim-tarbiya jumısları qaraqalpaq tilinde alıp barıladı, guwalıqnama, diplomları ham harbir puqaranıń kimligin tastıyıqlaytuǵın eń tiykarǵı hujjet — pasportlar qaraqalpaq tilinde jazıladı. Barlıq makeme ham karxanalarda is jurgiziw, radio esittiriw ham telekorsetiwler, gazeta-jurnallar, nızamlar qaraqalpaq tilinde qabıllanadı. Karxana ham sholkemlerdiń atları jazılǵan taqtayshalar, kosheler ham qıyabanlardıń atları, jersuw atamaları qaraqalpaq tilinde jazılmaqta. Mine, bulardıń barlıǵı bugingi kunde qaraqalpaq tiliniń jetilisip, bayıp ham rawajlanıp atırǵanınıń ayqın korinisi. Demek, qaraqalpaq tili Qaraqalpaqstan Respublikası aymaǵında turmıstıń barlıq tarawlarında mamleketlik til sıpatında qollanılmaqta.

Solay etip, hazirgi qaraqalpaq adebiy tili turkiy tiller arasındaǵı rawajlanǵan tillerdiń biri bolıp jetilisti. Respublikamızdıń oz ǵarezsizligin qolǵa kirgiziwi, respublikamız aymaǵında tilimizdiń mamleketlik til sıpatında hareket etiwin tamiyinlewshi birqatar nızamlardıń shıǵıwı, tilimizdiń rawajlanıwı ushın keń imkaniyatlar ashıp berdi, ana tilimizdiń abıroyınıń artıwına, qollanıw shegarası ham mumkinshilikleriniń keńeyiwine unamlı tasir jasadı. Hazirgi kunde respublikamızdıń jamiyetlik turmısınıń barlıq tarawlarında qaraqalpaq tili mamleketlik tili sıpatında qollanılıwı nızamlı turde belgilep qoyıldı. Bul bolsa qaraqalpaq xalqınıń basqa xalıqlardan ozgesheligin bildiretuǵın baslı belgisi bolǵan qaraqalpaq tiliniń qollanıw orisin keńeytiw ushın imkaniyat jarattı.

Soylew madeniyatı— hazirgi qaraqalpaq til iliminiń ahmiyetli maselelerinen biri bolıp, ulıwma ham til madeniyatımızdıń rawajlanıwına ulken tasirin tiygizetuǵınlıǵı belgili. Sheshenlik oneriniń sırların uyreniw, oz pikirin bayanlawda til qurallarınan kerekli orınlarda sheber qollanıw barlıq tarawlarda xızmet etiwshi harbir adam ushın turmıs zarurligi bolıwı kerek. Soylew madeniyatı insannıń soylew hareketi menen baylanıslı bolıp,ol soylewdiń adebiy til normalarına saykes keliw darejesin belgilewshi, tildegi normalastırıw maselelerin oz ishine alatuǵın keńtusinik.

Til — obyektiv turde, sol tilde soylewshi adamlardıń sanasında jasaytuǵın ham sol tilde soylewshiler ushın birdey ortaq qatnas quralı, al soylew bolsa, tildıń usı tiykarǵı xızmetiniń ameliy jaqtan iske asıwı bolıp esaplanadı. Tildi jaman yaki jaqsı dewge bolmaydı, sebebi, soylewǵana jaman yamasa jaqsı bolıwı mumkin. Ulıwma xalıqlıq tilde awızeki soylew tiliniń birlikleri, dialektizm, kasiplik leksika, turpayı ham madeniyatsız sozler, jargonlar qollana beredi. Biraq harqanday xalıq tiliniń baylıǵı— belgili darejede normaǵa tusken adebiy tili esaplanadı. Adebiy til — bul belgili bir normalarǵa tusip, jetilisken, ulıwma xalıqlıq tildıń eń joqarı turi, yaǵnıy belgili bir normaǵa tiykarlanǵan til. Jamiyet ushın kerekli bunday normalardı tildıń rawajlanıw barısına qaray sol tilde soylewshi xalıqtıń ozi tańlap aladı. Awızeki soylew tiliniń birlikleri, dialektizm, kasiplik sozler turpayı ham madeniyatsız sozler, jargonlar adebiy tildiń quramına kirmeydi, sebebi, olar ulıwma xalıqqa teńdey tusinikli emes, olardıń qollanıw orisi sheklengen. Olardan jamiyettiń rawajlanıw talabına juwap bergenleriǵana adebiy tilge otiwi mumkin.

Til jamiyettiń rawajlanıw barısında ozgerislerge ushırap turatuǵın jamiyetlik qubılıs, al, soylew bolsa, onnan da kobirek ozgerislerge ushıraydı. Sebebi, soylew harbir soylewshinıń ozine tan bolǵan uqıplılıǵı, bilim darejesi, tajiriybesi, ortalıǵı ham soylew situaciyasına baylanıslı amelge asadı. Til ham soylew hamme waqıtta oz ara tıǵız baylanısta boladı, demek, belgili normaǵa tusken adebiy tildi durıs paydalanıw, aytılajaq pikirdi anıq, durıs, taza ham korkem etip bildiriwge jardem etedi, yaǵnıy, ol soylewshiniń soylew madeniyatın joqarı koteredi.

Soylew madeniyatınıń basqa panler menen qay darejede baylanıslı ekenligin anıqlamay, olar arasında tutqan ornın belgilemey turıp, bul tarawdıń rawajlanıwı, onıń ozine saykes nızamlıqları haqqında soz etip bolmaydı. Soylew madeniyatınıń jetik bolıwı onıń qanday jamiyette jasap atırǵanlıǵı, barlıq dogerek atirapımızdaǵı adamlar menen munasibeti, ondiriste tutqan ornı, jamiyettegi ulesi, soylew situaciyası sıyaqlı birqatar jaǵdaylar menen baylanıslı. Demek, til insan xızmetiniń hamme tarawları menen baylanıslı eken. Adamlar arasındaǵı qarım-qatnaslardıń arasında til arqalı amelge asatuǵın qatnas eń ahmiyetlisi ekenligi oǵan ayrıqsha dıqqat penen qaraw zarurligin keltirip shıǵaradı. Soylew madeniyatı adamzat tariyxınıń derlik barlıq dawirlerinde de ush ahmiyetli maselelerinen biri bolıp esaplanıp keldi. Soylew madeniyatınıń keń turde uyreniliwi til ilimi

pani shın ulken ahmiyetke iye.

Til biliminde soylew madeniyatı tusiniginiń manisin, ahmiyetin ashıp beretuǵın arnawlı jumıslar bolmaǵanlıǵı sebepli har turli kozqaraslardı ushıratamız. Tilshi alımlar soylew madeniyatın bir tilde durıs soylew ham jazıw, pikirdi anıq ham tusinikli bayanlaw, suwretlew ham obrazlı qurallardan onimli, oz ornında paydalana alıw, soylewdiń qısqalıǵı, ıqshamlıǵı, anıqlıǵı, milliyligi, sozdiń apiwayı ham hamme ushın tusinikli bolıwı sıpatında tusindiredi. Joqarıda korsetilgen baqlawlardıń hammesi soylew madeniyatı ushın say. Biraq, usı jerde sonı da aytıp otiw kerek, qaraqalpaq til biliminde hazirge shekem soylew madeniyatı tusiniginiń ahmiyeti, mazmunı, izertlew obyekti maseleleri jeterli darejede oz sheshimin tapqan joq.
1.1.Soylew madeniyati- jamiyet madeniyatinin aynasi

Til madeniyatı tusinigi belgili bir xalıqtıń amelde qollanıwda bolǵan kopshilik tarepinen qabıllanǵan adebiy tilin ańlatadı. Bunda til madeniyatı sol tildiń rawajlanıw basqıshları, sonday-aq, uyrenilip atırǵan belgilı bir dawirdegi jetiskenlik darejesinde korinedi. Al, soylew sol tilde soylewshi harbir jeke adamnıńtilden paydalanıwı. Sonlıqtan, til madeniyatı ham soylew madeniyatı oz ara baylanıslı, biri ekinshisin biykarlamaytuǵın, birgelikte rawajlanatuǵın tarawlar bolıp esaplanadı. Til biliminde «til madeniyatı» ham «soylew madeniyatı» atamaları qollanıladı. Bul eki atama biri-biri tıǵız baylanıslı bolıwı menen ozgesheligine iye. «Til madeniyatı» ataması adebiy tildiń rawajlanıw basqıshı, onıń normalarınıń qaliplesiw darejesin ańlatsa, «soylew madeniyatı» harbir adamnıń til birliklerin soylew barısında qollanıwı, onıń adebiy til normalarına saykesligin bildiredi. «Soylew adebi», «soz adebi» atamaları haqqında toqtalatuǵın bolsaq, «soz adebi» tusinigine qaraǵanda «soylew adebi» tusinigi keńirek manini ańlatıp, ol pikirdi bayanlawdıń ozine tan bolǵan hamme tareplerin qamtıydı. Sonıń ushın «soylew adebi» ataması keńirek qollanıladı Ayyemgi dawirlerden-aq, tilge insannıń minez-qulqı, madeniyatın korsetiwshi belgi sıpatında qaralǵan. Insan xızmetiniń hamme tarepleri til menen baylanısta bolǵanlıǵı ushın til tek qarım-qatnas quralı emes, al insanıylıq pazıyletlerdi jamlegen adep-ikramlıq ǵaziynesi bolıp esaplanadı. Ata-babalarımızdıń soylew adebi haqqında koz qarasları, filosofiyalıq baqlawları asirlerden-asirlerge otip turaqlasıp, bekkemlenip barǵan, arnawlı oner darejesine koterilgen. Tilden paydalanıwda qopal, madeniyatsız sozlerdi qollanbaw, menmenlik, osek ham otirik soylemew sıyaqlı birqansha talaplar qoyılǵan.

Sonıń ushın da, XI asirde jazılǵan Maxmud Qashǵariydiń«Devonu luǵat-at turk» shıǵarmasında «Adeptiń bası til» dep korsetilgen, yaǵnıy adep-ikramlılıqtıń eń baslı, tiykarǵı belgisi — til ekenligi ayrıqsha atap otilgen. Ana tilimiz — bul xalqımızdıń arı-hujdanı, adamgershilik aynası, onı har tarepleme tereń uyreniw natiyjesinde xalqımızdıń otkendegi miyrasların, tariyxımız benen madeniyatımızdı, adebiyatımızdı, saltdasturlerimiz benen urp-adetlerimizdi bilip alıwǵa erisemiz. Sonıń ushın da, ana tili — bul millettiń negizgi tiregi bolıp tabıladı. Madeniyatlı soylew degende biz soylew menen jazıwdaǵı sıpayılıqtı yaki birewge izzet-hurmetlilikti tusinip qoymastan, sozdi dal qollanıw sheberligin, bildirejaq pikiriniń anıqlıǵın, oydıńıqshamlılıǵı menen til otkirligin tusinemiz.

Qalegen insan sozlerdiń leksika- grammatikalıq manileri menen onıń tilde qollanıw ozgesheligin ozlestiriw natiyjesinde sozlerdi durıs qollana biliwge adetlenedi. Adamlarǵa mehir-muhabbat penen qarawǵa uyrenedi, logikalıq oylawı rawajlanadı, durıs sozlilik penen haq niyetlilikti, alpayımlılıq penen sıpayılıqtı, gozzallıq penen suyispenshilikti, tusimpazlıq penen miyzamkeshlikti. Qayırqomlıq penen miyirmanlıqtı bilip alıwǵa erisedi. Tilimizdiń leksikasında qanshama janǵa jaǵımlı shiyrin sozler kop ekenligine guwa boladı.

Til — bul millettiń biybaha ruwxıy baylıǵı. Demek, solay eken, til arqalı xalqımızdıń tariyxıy urp-adetleri, madeniyatı, adebiy miyrasları sawlelenedi. Ilimdi, madeniyattı uyreniw texnikanıń sırın biliw jaqsı onerdi, kasipti iyelew, hartarepleme jetilisken madeniyatlı kishipeyil, adamgershilikli, miynetsuygish azamat bolıp tarbiyalanıw — bulardıń hammesi ana tilin jetik biliw arqalı juzege asadı. Solay eken, biz oz ana tilimizdi hurmetlewimiz, onıń qadirine jete biliwimiz kerek boladı Bul ushın tildiń sozlik quramındaǵı sozlerdiń manilik ozgesheliklerin, onıń grammatikalıq qurılısın tereń iyelep alıwǵa erisiwimiz kerek boladı. Sonda ǵana biz, oz pikirimizdi basqalarǵa durıs jetkeriwde qalegen anaw yamasa mınaw sozdi gapte orınlı qollana alamız. Sebebi, soz — bul oydıń sawlesi, oy tusiniksizliginen soz tusiniksizligi payda boladı, ańgime sozde emes, sozdiń qanday soz benen aytılıwında, — deydi ullı sınshı V. G. Belinskiy. Demek, sozdi qalay bolsa solay ayta salıwda emes, al onı zarurli jerde orınlı qollana

biliwde. Sonıń ushın, soz mulkiniń sultanı A. Nawayı«Til — ruwxıy baylıqtıń qulpı, soz — onıń gilti»— dep juda durıs bahalaydı. Haqıyqatında da, soz — bul tildiń tawsılmas miywesi, eger adam usı miyweni qanshama har tarepleme tereń iyelese, sozdi erkin turde gapte durıs, orınlı, juyesine keltirip qollana alsa ǵana, soylewshinıń sozge sheshen, madeniyatlı insan ekenligi bilinedi. Eger oz ana tiliniń soz baylıǵın uyrenip, bilgen sozleriniń manisin tereń ańlaǵan menen kundelikli turmısta aqılǵa muwapıq paydalana almasa, ol sawatlı insan bola almaytuǵınlıǵı turǵan gap. Albette, sawatlılıq — bul tek jazba turde ǵana emes, qalegen insannıń adebiy tilde durıs soyley biliwine de baylanıslı. Sebebi, sozdiń janǵa jaǵımlı shiyrin bolıwı yamasa adamǵa azar beriwshi ızalı, ashshı bolıwı soylewshiniń sozdiń manisine itibar berip soylewine tikkeley baylanıslı ekenin umıtpaǵanımız maqul. Sonıń ushın: «Biyday nanıń bolmasa, biyday soziń joq pa edi» dep aytqan. Haqıyqatında da, biziń harbirimiz ana tilimizdiń tawsılmas baylıǵınan kuta sheber, tujırımlı paydalanǵanımızda ǵana birew menen birewdi doslastıratuǵın da, juz kormes etetuǵın da tilge durıs qatnas

jasawdı uyrenemiz. Qaraqalpaq xalqı sozge bay, sheshen xalıq. Sozge sheshen adam juyeli sozden orınlı paydalanadı. Shehsen adam sozdi jetik iyelegenlikten insan taǵdirinde eń qıyın, shiyelenisken jaydaylarda da, sozlerdi danalıq penen durıs qollanıp, jol tawıp kete aladı. Ata-babalarımızdan miyras naqıl-maqallar, jumbaq, ertekler, dastanlar menen qansha tanıs bolsaq, soz qadirin sonshama tereńirek tusine alamız. Ata-babalarımız harbir sozin naqılsız aytpaytuǵın bolǵan. Hatte, «Naqıldı bir aytpasa aqmaq aytpaydı, Aqıllıadam sozin naqılsız aytpaydı» dep oz pikirin bildirgen. Sozdiń qudireti haqqında: «Jaqsı soz — jarım ırıs», «Jaqsı soz jandı suydirer, jaman soz jandı kuydirer», «Oynap soyleseń de, oylap soyle», «Qulaqtan kirgen ǵıybat soz, jurekke barıp muz bolar». «Soz manisin bilmegen, ozine soz keltirer»; «Tayaq etten otedi, soz suyekten otedi»; «Ańlamay soylegen awırmay oledi»; «Til tas jaradı, tas jarmasa, bas jaradı», «Tawdı tastı jel buzar, adamzattı soz buzar», «Aytıwshı aqıl bolsa, tıńlawshı— dana bolar» sıyaqlı naqıl-maqallarda kundelikli soylew ham jazba tilimizde qarım-qatnasta sozdi orınsız qollanbaw kerekligin uqtıradı. Ozbekistan Respublikasınıń birinshi Prezidenti I. A. Karimov «Fidakor» gazetası xabarshısı menen bolǵan sawbetinde: «Barlıq jaqsı paziyletler insan qalbine eń aldı menen ana hayyiwi, ana tininiń takirarlanbas gozzallıǵı menen sińedi. Ana tili — bul millettiń ruwxı. Oz tilin joǵaltqan harqanday millet ozliginen ayrılıwı sozsiz» — degen pikirdi bildiredi.

Ozbekistan Respublikasınıń birinshi Prezidenti I. A. Karimov birinshi shaqırıq Ozbekistan Respublikasınıń Oliy majilisiniń toǵızınshı sessiyasında«Oziniń pikirin ana tilinde ozbetinshe ayqın, sulıw ham qısqa turde bildire almaytuǵın qanigeni, basshını tusiniw ham aqlaw qıyın»— degen pikirdi ortaǵa qoyǵan edi. Albette, bunda harbir aytılǵan oy-pikirdiń dal ayqınlıǵına, bildirejaq oydıń logikalıq baylanısına, izbe-izliktiń saqlanıwına, gaplerdiń biri — ekinshisin tolıqtırıp barıwına ayrıqsha dıqqat awdarıwımız lazım.

Kim ana tilin tereń bilgisi kelse, usı tilde dal, orınlı mazmunlı soyleymen dese ham sawatlı jazıwdı qalese, korkem ham ilimiy adebiyatlardı oqıp uyreniw arqalı xalıq baylıǵın ozlestire aladı. Naqıl- maqallar menen birge sinonimler, antonimler ham omonimlerdi, metaforalar menen metonimiyalardı, sinekdoxa menen ushırma sozlerdi, gonergen sozler menen tariyxıy sozlerdi tabu ham evfimizm ham frazeologizmlerdi, bilip aladı, sozlik qorı artadı, adebiy til qaǵıydaların iyeleydi, awızsha ham jazba til baylıǵı artadı, oz pikirlerin anıq, ıqsham etip bayanlawǵa erisedi. Bul haqqında I. Karimov «Birinshi gezekte biziń ideyamız xalıqtıń asirlerden beri kiyatırǵan dasturlerine, urp-adetlerine, dinine ruwxıy-milliy baylıqlarına, kozqarasına, oy-pikirlerine tiykarlanıwı tiyis»— dep korsetken edi. Rasında da, jaslardıń ozin qorshaǵan dunyaǵa bolǵan kozqarasların qaliplestiriwde ana tiliniń sozlik qorınan keń paydalanıw, sol sozlerdiń leksika-grammatikalıq manilerine tereń pikir jurgiziw zarur boladı. Xalıqtıń milliy dasturlerine baylanıslı bolǵan sozler (tusaw kesiw, besik toy, jerlewge baylanıslı salt dasturlerdiń sozler menen qosıp mazmunın biliw arqalı da xalqımızdıń milliy ozine tan ozgesheligin

korsete alatuǵın kop sozlerdi bilip alamız.

Tuwısqanlıq qarım-qatnastı bildiretuǵın ake, ata-ene, apa-sińli, jigit aǵa, qız apa, qarındas, dayı, jiyen, bole, jeńge, baja, jezde, kuyew bala, quda, qudaǵay, qudasha, abısın, qayın ata, sıyaqlı jaqın adamlardı atawda onıń bildiretuǵın manileri menen birge xalqımız arasındaǵı azelden kiyatırǵan sıylasıq, jaqınlıqtı da sezemiz, tusine alamız, oǵan amel etiwge hareket etemiz. Turmıs ushın zarurli bolǵan xalqımızdıń kundelikli turmısta paydalanıp kelgen uy-uskene mulkleriniń atamaların biliw (sandıq, qarshın, boqjama, kergi, qozaq, sharıq, urshıq, arsha, shıǵırshıq, ormek, sebet, boyar, shıpta, qap, qalta, tas shıra, burǵı, qayshı, qa-shaw, gurek, bel, ketpen, temir jaba, oraq, shokkish, biz h. t. basqa zatlardıń atamasın biliw arqalı da otmish penen bugingi kundi biliwge ham keleshekti koz aldına keltiriw arqalı doretiwshilikti rawajlandırıwǵa baǵdar boladı. Tilimizdegi shiginniń qamırınday, qas penen kozdiń arasında,suw juqpas, salısı suwǵa ketiw, otı ore janbay, awzın ashpay, til tiygizbey, iyneni jipke diziw, janı ashıw, iyne menen qudıq qazǵanday, tun uyqısın tort boliw, ala jipti kesiw, tırnaq astınan kir izlew, qoy awzınan shop almaw, awzınan tozıw, tubine duz egiw, kozge ilmew, qamırdan qıl suwırǵanday sıyaqlı frazelogiyalıq soz dizbeklerinen paydalanıw tilge otkirlik beredi. Biraq ana tilimizden paydalanıwda ayırım adamlarda ustirtinlikke jol qoyadı. Olar tilimizdegi tupkilikli sozler bola tura, oz tilinde durıs paydalanıwdı esten shıǵaradı yamasa basqa tildegi sozlerdi orınsız keltirgendi maqul koredi. Konkurs otkeriw, obedke ketti, kontrolnıyımdı tapsırdım, chernovikke jazdım, zvonok boldı sıyaqlı sozlerdi koplep keltiriwge boladı. Bul turinde ana tilimizge qıyanet etiw ǵana emes, adamnıń juregin jaralaytuǵın qubılıs. Den sawlıqtı saqlaw makemelerinde xalıq penen qarım qatnas jasawda dari-darmaq atamalarında bunday mısallardı koplep ushıratıwǵa boladı. Tilimizde bunday korinisler ana tilimizdiń ahmiyetin, onıń sozlik quramın barǵan sayın tomenletiwge, altınnan da qadirli sozlerdiń turmısımızda qollanıwdan shıǵıp qalıwına alıp keletuǵınlıǵı turǵan gap. Tilimizdegi plan delo, krujok, aktiv, xarekteristka, doklad, kollektiv sıyaqlı sozler awızsha soylewde ǵana emes, jazba turinde de solay jazılıp atırǵanlıǵı ashınarlı jaǵday. Durısında da, termin kopshiliktiń talǵamınan otkennen keyin hammege tusinikli turinde kem-kemnen qaliplesedi, ulıwma qollanıwshılıqqa iye boladı. Eger de, sol turaqlılıqqa iye bolǵan termindi har kim ozinshe har turli paydalana berse aytılajaq pikirdiń manisi buzıladı. Mazmun anıq bolmaydı ham gumilji oy payda boladı. Natiyjede, tilde shubarlanıw juz beredi, adebiy til qaǵıydalarınıń buzılıwına sebep boladı.

Sonday-aq, ayırım qanige adamlar soylegende yaki, deydi, yaǵnıy, sonday, taǵı, buytip, sonıń menen sıyaqlı sozlerdi qayta-qayta, orınsız qaytalay beriwi de aytılajaq pikirdıń tıńlawshıǵa tusinikli turde jetkeriliwine keri tasir etedi. Barhurdur Ibn Mahmud «Adam oz tiline barlıq waqıt iqtıyat bolıwı, harbir sozdi oylap, soń soylewi lazım. Adam qay jerde bolmasın, qashan bolmasın, tilin jaman sozden asırasa, oylap mańızlı soylese, barlıq waqıt payda tabadı. Aytılǵan soz — atılǵan oq, onı qaytarıp bolmaydı. Kop sozde kop qate boladı. Kop adam tili arqalı ozin balege giripdar etedi. Siynege qadalǵan nayzanı shıǵarıp alıwǵa boladı, biraq jurekke qadalǵan jurek zaharin shıǵarıp alıp bolmaydı»— dep nasiyat etedi. Sonı da aytıwımız kerek, ana tilimizde sulıw, mazmunlı kerek sozleriniń sıńarları bolıwına qaramastan, olardı qollanbaytuǵın darejege jettik. Tilimizde kesel soziniń manisin janǵa azar bermey aytılatuǵın nawqas, biytap, awırıw sozleri, oldi soziniń manisin beretuǵın qaytıs boldı, dunyadan otti, koz jumdı sozlerin paydalanǵan maqul. Qaraqalpaq tilinde ayırım sozlerimizdi paydalanbaǵanlıǵımızdan sozlerdiń umıtılıp ketiwine alıp keliw jaǵdayları ushırasadı. Shıraq sozin svet, ojire, bolme sozin kvartira dep aytqanımızdı bilmey qalamız. Bul sozler shayırlardıń shıǵarmalarında tomendegishe beriledi.

Anaw meshit munarlanǵan,

Baslarında shıraq janǵan.

(Berdaq)

Jerdiń astı ojire-ojire,

Barin kordim jure-jure.

(A. Dabılov)

Kim ana tilin tereń uyrense ǵana, ol sheshen, dilwar bolıp jetilisedi. Eger tildi turaqlı turde uyrenip barmasaq altınnan da qımbat qadirli sozlerimiz umıtılıp batıl bolatuǵını turǵan gap. Bul tuwralı xalqımızda:

Tiller batıl bolar, sheshen bolmasa,

Jollar batıl bolar, karwan bolmasa, — degen sozler bar.

Demek, bul orında «Jaqsı sozdıń qadirin qatı qulaq yad biler» degen naqıldı este tutqan maqul. Ana tiline bolǵan qızıǵıwshılıǵımızdı arttıra alǵanımızda ǵana, jas awladlardı adamgershilikli, aqıl parasatlı, soylegende harbir soziniń torinde tereń mani jatatuǵın qopal, kopirme sozden awlaq juretuǵın til alǵısh kishipeyil, tuwrı sozli, tusimpaz, sozge sheshen, keleshekte belgili bir kasipti durıs tańlap ala biletuǵın insanlardı tarbiyalap alamız.

2.1.Qarim qatnas turleri
Qatnas adamshiliq ja’miyeti payda bolip ol usi da’wirden baslap – aq adamlardin’ bir-birin tu’siniwi, bo’lisiwi o’z-ara baylanisip bir-birine ta’sir etiwi, birlesip ja’ma’a’t tu’rinde jasaw mu’mkinshilik beretug’in en’ ku’shli, qolayli qural esaplanip kelgen. Sonliqtan da xalqimizdag’i «Mal mo’n’ireskenshe, adam tilleskenshe» - degen naqildin’ o’zi de qatnas ornatiwdin’ bir u’trinin’ o’zi menen-aq an’latip turipti. «Qatnas» atamasi adamlardin’ bir-biri menen tikkeley baylanis qatnasipornatiwi, bir-birine qarata til arqali, ko’z-qaras arqali, ha’tte im arqali, bet a’lpetindegi, o’zin tuwiwindag’i ko’rinisleri arqali ta’sir etiwi, bir-birin tu’siniwge bolg’an ha’reketlerin ja’mlestirip turadi. Bul tu’sinik a’wel bastan-aq adamlar arasindag’i baylanistin’ o’lshemi, normasi sipatinda payda bolip, olar ha’r tu’rli o’zgeshelikte uliwma insan ma’deniyatinin’, ma’deniyatlig’in yamasa ma’deniyat da’rejesin to’men ekenligin ko’rsetip turiwshi qa’diriyat, insaniy o’zgeshelik tu’rinde qa’liplesip kelgen, ol arqali adamlar bir-birin bilisken, ta’rbiyalag’an, birbirinen adam qatnaslari ha’r qiyli, ra’n’ba’ren bolip keledi, usilardin’ ishinde qatnastin’ o’z aldina o’zgeshe bir tu’ri pedagogikaliq qatnas bolip esaplanadi.

Biz bul jerde pedagogikaliq qatnasti o’z aldina atap atirg’animizdan da o’z man’izi bar. Sebebi insan qatnasinin’ ishinde en’ qiyin en’ qaramasi, en’ mu’shkili pedagogikaliq qatnas bolip esaplanadi. Bunday qatnasqa tu’siw, oni a’melge asiriw ha’r kimnin’ de qolinan kele bermeydi.

Bala tuwilg’an payttan-aq adamg’a mu’ta’jlikti sezedi. 3-4 ayliq jas na’reste ko’zge ko’rinbeytug’in obiektiv sebeplerge baylanisli qin’irli ete baslaydi. Ha’m oni jubata baslaydi, yag’niy onin’ menen «baylanis» bolg’annan son’ na’reste tinishlanadi. Psixologlar ta’repinen aniqlag’anday, a’ne usi jasta u’lken adamlar menen o’z-ara baylanis boliw balanin’ psixologiyaliq jaqtan rawajlaniwi, onin’ keleshekte adam bolip qa’liplesiwinin’ a’hmiyetli sha’rtlerinin’ biri bolip tabiladi. Adamnin’ qanday boliwina qaramastan basqa adamlar menen baylanista boliwi onin’ ushin a’hmiyetli turmisliq za’ru’rlik bolip tabiladi. Qarim-qatnas arqali adam qorshap turg’an a’lem haqqinda bilim aladi, baylanis ja’rdeminde ta’jiriybe miynet ha’m turmis mamanlig’in adamzat ta’repinen tariyxiy rawajlaniwdin’ barisinda islep shig’ilg’an ma’deniy, a’depikramliliq ha’m sotsialliq bayliqlardi o’zgertiwge boladi.

Baylanis - ku’ta’ ken’ ha’m ko’p jobali tu’sinik. Bizler kitap oqig’animizda baylanis boladi, sonin’ menen birge misal jaziwshinin’ kitap oqiwshi menen o’zara baylanisli payda boladi. Spektakl ko’remiz. Lektsiya oqiymiz, telefon arqali so’ylesemiz, doslarimiz benen gu’rrin’lesemiz, bulardin’ barlig’i o’z-ara baylanis bolip tabiladi.Adam jasaydi, jumis isleydi, sonin’ menen birge o’zin qorshap turg’an du’nyani toliq tu’sinip g’ana qoymaydi, og’an bolg’an belgili ko’z-qarasti basinan keshiredi.Bir waqit oni ta’sirlendiredi, basqasina ol biyparwa qaraydi.Ayirim adamlardi ol jaqsi ko’redi.Al basqa birewdi jaman ko’redi.

Adamnin’ qatnasindag’i - bul ayriqsha emotsiali jag’day bolip tabiladi.

Qatnasiq ha’m baylanis o’z-ara baylanisli, ayirilmaytug’in qubilis. Normal adamda baylanis qatnassiz bolmaydi.

Emotsional jag’day qatnasiq ko’p pe yamasa az ba, adamnin’ minez-qulqinda, onin’ is-ha’reketinde aniq payda boladi. Baylanistin’ barliq tu’rlerinin’ ishinde jeke adamlar arasindag’i qatnasiqtin’, yag’niy adamnin’ adam menen tikkeley baylanis protsessinin’ u’lken qizig’iwshiliqti payda etiw ta’biyi na’rse.

Jeke adamlar arasindag’i qatnasiq - bul real turmista pikir ju’rgiziwshi ha’m seziwshi adamlar arasinda payda bolatug’in qatnasiqtin’ o’zi bolip tabiladi. Jeke adamlar arasindag’i qatnasiq baylanistin’ mazmuni onin’ o’zinshe bir na’tiyjesi bolip esaplanadi. Jeke adamnin’ qa’liplesiwi, atap aytqanda baylanis protsessinde boladi` adam is-ha’reket ha’m qatnasiqti bahalawdi u’yrenedi, moral normallarin o’zlestiredi, bul normallardi praktikada sinap ko’redi ha’m qollaniladi, sonin’ menen birge o’zi jasap atirg’an ha’m ha’reket etip atirg’an minez-qulqinin’ moralliq printsiplerin islep shig’adi.

Jeke adamnin’ juwapkershiligi, miyneti, kishipeyillik haq niyetlilik, jaqsiliq siyaqli a’hmiyetli sipatlar tek payda bolip qalmaydi, ol baylanista qa’liplesedi. Baylanistin’ basqa a’hmiyetli roli sonnan ibarat, ol adamda biliwge bolg’an ha’r qiyli qizig’iwshiliqlardin’ qa’liplesiwine ja’rdem beredi.O’z betinshe bilim aliwg’a yamasa kerisinshe oni toqtatip qoyiwg’a tu’rtki beriwi mu’mkin. Bul na’rse jas o’spirimler gruppasinda toparinda ayqin ko’rinedi. Baylanisqa talaptin’ qanaatlanbawshilig’i ha’r qanday jastag’i adamda unamsiz emotsionalliq keshirmeni, ha’tte hesh na’rse qa’wip tuwdirmaytug’inday bolip ko’ringen payitta sa’tsizlikti ku’tiwdi payda etedi.

Biz insan basqa adamlar menen baylanis jasaw mu’mkinshiliginen ayirilg’andag’i jalg’izliqtin’ qanshelli awir bolatug’inin aytip o’tken edik.Baylanis jasaw mu’mkinshiligi bolsa biraq qanday da bir sebepler na’tiyjesinde ol a’melge aspag’anda g`ana jalg’izliq da awir keshedi.

Adamlardin’ qatnasiq ma’deniyati olarda qatnasiq ta’jiriybesinin’ ko’nlikpesinin’ ayirim o’zine ta’n o’zgesheliklerinin’ qanshelli qa’lipleskenligimenen tig’iz baylanisli boladi.

Basqa adamlarg’a jaqinlaspay qatnasiq jasay biliw - qatnasiq ma’deniyatinin’ a’hmiyetli sezimlerin a’detlerin o’zi maqul ko’rgen na’rselerin beriwge zorlap tan’bawdi na’zerde tutadi. Qatnasiq ma’deniyati ushin belgili ja’miyet ta’repinen qabil etilgen sezimlerdi bildiriwdin’ belgili ha’m tiyisli usillari minnetdarshiliq, unatiwshiliq kewil bildiriwshilik ha’m basqalar da a’hmiyetke iye.

Adamlardag’i adamnin’ bilayinsha ta’rbiyalang’anlig’ina qarag’anda teren’irek sanalatug’in a’lpayimliliq siyaqli sipatlar qatnasiq ma’deniyatinda u’lken a’hmiyetke iye.Adam jasag’an, miynet etken, basqa adamlar menen baylanista bolg’an barliq jerde ku’ta’ ha’r qiyli ku’tilmegen, a’hmiyetsiz baylanislardan baslap uzaqqa sozilg’an turaqli baylanislarg’a deyin, taza ra’smiylikten baslap dosliq, qatnasiqlar payda boliw mu’mkin. Jeke qatnasiq bir-birine jaqinliqtin’ teren’ligi ha’mhaqiyqiylig’i da’rejesine qarap ha’r qiyli boliwi mu’mkin. Bul tanislardin’, doslardin’, joldaslardin’ o’z-ara qatnasiqlari bolip esaplanadi.Adamlar arasindag’i qatnasiqlar, (Adam adamg’a dos, joldas ha’m tuwisqan) printsipi tiykarinda du’zilgen tiykarg’i na’rse sonnan ibarat, adamlardin’ qatnasig’i, o’z-ara baylanislari aktiv boliwi tiyis. Tek sizde turmisqa tamashago’ylerdey ko’z-qarasta boliwi emes, al real jumista ko’riniw kerek. Adamlar arasindag’i normal baylanislar ornatiw ushin qatnasiq ma’deniyati u’lken a’hmiyetke iye. Ol xarakterdin’ adamlarg’a hu’rmetlewshilik, kishi peyillik, shidamliliq siyaqli belgilerinen tisqari tag’i da a’deplilik sipayiliq siyaqli ayiriqsha belgilerdi rawajlandiriwinda na’zerde tutadi.

Adamlardin’ qatnasiq ma’deniyati olarg’a qatnasiw ta’jiriybesin ko’nlikpesinin’ ayirim o’zine ta’n o’zgesheliklerinin’ qa’nshelli qa’lipleskenligi menen tig’iz baylanisli boladi.Basqa adamlarg’a jaqinlaspay qatnasiq jasay biliw qatnasiq ma’deniyatinin’ a’hmiyetli ta’repi. Adamlarg’a a’sirese tanis emes adamlarg’a biz qanday qatnasiqta bolsa sotsialliq stereotip u’lken ta’sir jasaydi. Qatnasiq ma’deniyati adamnin’ o’z sezimlerin a’detlerin o’zi maqul ko’rgenna’rselerin birewge zorlap tan’bawdi na’zerde tutadi. Insannin’ o’zin qorshap turg’an du’nya menen o’z-ara birgeliktegi ha’reketi adamlar ortasindag’i olardin’ sotsialliq o’miri ha’m en’ aldi burin islep shig’ariw xizmetinde a’melge asatug’in obiektiv qarim-qatnas sistemasi ju’zege keledi. Obiektiv qarim-qatnaslar ha’m de baylanislar (boysiniw, birgelikte islew, o’zara ja’rdem qarim-qatnas ha’m tag’i basqa) ha’r qanday real gruppani nizamli tu’rde ju’zege keledi. Gruppa ag’zalari arasindag’i bul o’z-ara obiektiv qatnasti jeke adamnin’ subiektiv qarim-qatnaslardin’ sotsial psixologiya shug’illanadi.

Gruppalar ishindegi jeke adamlardin’ birgeliktegi ha’reketi ha’m o’z-ara qarimqatnaslarin ko’rip shig’iwdin’ tiykarg’i joli -tu’rli tu’stegi sotsial faktlerdi, sondayaq usi gruppa ishine kiretug’in adamlardin’ o’z-ara birgelikte ha’reketlerin teren’irek u’yreniwden ibarat ha’r qanday islep shig’ariw adamlardin’ beriliwin ko’rsetedi.

2.2. Qarim qatnas turlerinin ahimeyeti

Qatnas - adamlar ortasinda birgeliktegi is-ha’reketlerden kelip shig’atug’inbaylanislar rawajlaniwinin’ ko’p tu’ri bolip esaplanadi.Qarim-qatnas birgelikte xizmet ko’rsetiwshiler ortasinda xabar almasiwdi o’z ishine aladi.Bunday xabar almasiw qatnastin’ kommunikativtin’ ta’repi sipatinda ta’riplenedi.Adamlar qarim-qatnasqa kirer eken, qatnastin’ en’ tiykarg’i tu’rinin’ biritilden paydalanadi.

Qatnastin’ ja’ne ekinshi ta’repi - qarim-qatnasqa kiriwshilerdin’ o’z-ara birgeliktegi ha’reketi - so’zden paydalaniwi ja’ne de tek so’zde emes, al ha’reketlerden` xabar almasiwdan ibarat.

Qarim-qatnasqa kiriwshiler ortasinda eki tamanlama baylanis boliwi ko’rsetilgen. Bug’an erisiw ha’m onin’ kewildegidey rawajlandiriw sha’rti qarimqatnasqa kiriwshini o’z-ara bir-birine hu’rmeti ha’m iseniminen ibarat.Pedagog oqiw-ta’rbiya isinde oqiwshilar menen baylanis jasag’anda olardan izzet-hu’rmetti ku’tedi. Biraq qarim-qatnasta adamnin’ baylanislari eki tamanlama xarakterge iye ekenligin o’z na’wbetinde oqitiwshidan ha’m oqiwshilarg’a da hu’rmet ha’m isenim bildiriwdi talap qiladi. Bul jerde tag’i bir na’rseni aytip ketiw kerek, o’zin o’zi hu’rmet qiliw o’z qa’dirin bilmegen, o’zge qa’dirin ne bilsin.

Qarim-qatnasqa kiriwshilerdin’ o’z-ara jaqinlig’i menen bir-biri menen qarim-qatnasin qanaatlandiriw da’rejesi, juwap retinde ishki sezimler, o’z-ara shamalaw menen belgilenetug’in o’z-ara qarim-qatnaslar o’z-ara birgeliktegi ha’rekettin’ individual-tan’law sistemasindag’i dosliq adamlar qarim-qatnasi bolip tabiladi.Qatnas adamlardin’ bir-birlerin tu’siniw. Qatnastin’ o’z-ara birgeliktegi ha’reketi ha’m kommunikativ onin’ pertseptiv tamani. Qarim-qatnasqa kiriwshilerdin’ onin’ protsesste a’melge asirilg’an o’z-ara qabil etiwi ju’zege shig’adi.Adamnin’ basqa tiri jannan en’ basli ayirmashilig’i onin’ tilge iye ekenliginde, so’yley alatug’ininda, o’z oy-pikirin til arqali belgili bir jiynaqli oy juwmag’ina, eles ha’m tu’siniklerge iye boliwinda, bir-birine oyin bildire aliwi, basqanin’ oy-pikirin qa’biletin tu’siniwde, baylanis jasay aliwinda boladi.

Adamdag’i bul o’zgesheliklerge iye boliwi, so’yley aliwi adamlardin’ birge ja’ma’a’t bolip jasawi, miynet etiwi ha’m bul ha’reketlerdi a’melge asiriwda birbirin tu’siniwi, baylanis jasawi, ta’sirleniwi ha’m bir-birine ta’sir jasawi kerekliginen, za’ru’rligi-mu’ta’jliginen kelip shiqqan.

Demek, til, so’ylesiw o’mir talabi, jasaw - turmis za’ru’rligi bolip esaplanadi. Sonliqtan da sotsial-tariyxiy ta’biyatqa iye. Adamlar so’ylesiw arqali oylay baslaydi, ha’r bir oy-pikirin miyde so’z til arqali (ishki so’ylew) payda boladi, usi oy-pikirlerin basqalar menen ortaqlasadi, pikir alisadi, bilimge iye boladi, bilimlerin basqalarg’a bildiredi, o’z ishki tolg’aniwlarin, sezimlerin bildiredi, sirtqashig’aradi, o’z ishki keshirmelerin bildiredi, sirtqa shig’aradi. Basqalardin’ ishki du’nyasin an’laydi, olardin’ qayg’i-shinliqlarin tu’sinip ortaqlasa aladi, o’z tilek niyetlerinde jetkere aladi. Usinin’ menen birge sirtqi qorshawdi ondag’i zatlar ha’m ha’diyse qubilislardi, olardag’i baylanis, o’z-ara ta’sir ha’m aqibetleri, nizamliqlari haqqindag’i bilimlerin til ja’rdeminde o’zlestiredi, bilip paydalanip otiradi. Mine usi joqarida berilgen sipatlamanin’ o’zinen-aq so’ylewdin’ insane o’mirindegi turmisindag’i tutqan ornin, atqaratug’in xizmetin tu’siniwge boladi.ekinshi jag’inan ol u’lken ja’miyetlik a’hmiyetke de iye. Sebebi, ha’r bir ja’miyette de adamlardin’ ja’miyetke birigip, og’an xizmet etiwi, ja’miyetlik qubilislardi, talap, o’zgerislerdi an’lap ha’reket etiwi, adamlardin’ ja’miyetlik sana sezimi,ja’miyettegi materialliq bayliq, ekonomikaliq bayliqtin’, rawajlaniwdin’,ilim texnika ma’deniyat, iskusstvosin ja’miyetke xizmet etiwi, ja’miyettin’ bekkemleniwi, siyasattin’ durislig’i ha’m duris alip bariliwi da adamlardin’ so’ylese aliwi, baylanis jasawi arqali a’melge asadi.

Demek, ol sotsialliq, ja’miyetlik orindi da iyeleydi. So’ylewdin’, tillesiwdin’ a’hmiyetin ku’shin ko’rsetiwshi xaliq danalig’inda da ko’plegen durdana pikirlerdi ko’riwge boladi. Xaliq danalig’inda adam tili onin’ ishki du’nyasinin’ aynasi,«adam tilinen, mal shaqinan», «jilli-jilli so’ylesen’ jilan da ininen shig’adi», «so’zjeyesin tapsa, mal iyesin tabadi» - degenge usag’an naqil-maqallar ko’plepushirasadi.

Ertek, an’iz so’zler de, da’stanlarda so’z, til o’tkirligi, orinlilig’i arqali adamlar qiyinshiliqlardan qutilip, o’z maqsetlerine, a’rman-isteklerine eriskenin ko’remiz. Xaliq ardaqlap tilge alatug’in Jiyrenshe sheshen, Aydos biy, Ernazar Alako’z, A’jiniyaz, Berdaq, Ku’nxoja, Firdausiy, Babur, Timurlar til sheberliginin’ u’lgilerin ko’rsetip ha’m ju’da’ sheber paydalang’anlig’in ko’remiz. Ha’tte Xoja (Nasiratdin), Aldar Ko’se, O’mirbek Laqqi t.b. haqqinda aytilip ju’rgen anekdotlarda da na’rse asa o’tirik penen sa’wlelengen.

Mektepte bizin’ oqitiwshi ha’m oqiwshinin’ qatnasindag’i jasap turg’an ta’biyattin’, ja’miyettin’ rawajlaniw zan’liqlarin, adamlar arasindag’i a’dep-ikramli qatnasiqlarda tu’sinip o’zlestiriwi de mug’allim so’zi, onin’ so’ylew sheberliginin’ a’hmiyeti pedagogikaliq ka’siptin’ ko’p da’wirlik ta’jiriybesinde da’lillengen, isenimli qubilis ekenligi so’zsiz. Mug’allim so’zi jas a’wladti oqitip, u’yretip, ta’rbiyalaw waziypasin ma’deniyatliliq talabi menen bir qatarda onin’ ka’sipke ta’n bolg’an pedagogikaliq talaplari da bar. Ha’r bir oqitiwshi sabaqta sotsialliq juwapkershilikti seziwi` sabaqtin’ mazmunin, onin’ so’ylegen waqitta sapali etip tu’sindiriwin, o’tken sabaqtin’ qanday aqibetke alip keliwine juwap beredi. Sonliqtan mug’allim so’zine, so’ylew sheberligine, onin’ pedagogikaliq sheberligine qaraladi. Oqitiwshinin’ awiz eki so’ylep tu’sindiriwi - bul so’ylep turg’an waqittin’ o’zinde serlep, diqqat awdarip ta’sirliligin basqarip, tu’rlendirip barliq ta’replerin og’an qoyilatug’in talap da’rejesinde atqarip otiriw sheberligi bolip esaplanadi. Solay etip, qarim-qatnas protsessi psixologiyada ha’zirgi waqitta en’ aktiv aktual problemalarinin’ biri bolip esaplanadi.

Shaxstin’ jetilisiwide qarim-qatnas protsessinin’ tiykarinda rawajlanadi ha’m qa’liplesedi. Misali: shaxstin’ a’dep-ikramlilig’i, du’nyag’a degen ko’z-qarasi, pikiri, o’z betinshe do’retiwshilik qa’bileti, tu’sinigi, bilisiwi degen qa’siyetleri rawajlanadi.

Oqiwshilardin’ oqiw xizmetinde qarim-qatnas protsessi menen tig’iz baylanisli. Sol ushin qarim-qatnastin’ buziliwi oqiwshilar arasindag’i qarimqatnas, oqiwshi ha’m mug’allim arasindag’i qarim-qatnaslar oqiw protsessineu’lken ta’sirin beredi. Oqiwshida o’zine baha beriw, qa’weterleniw, ja’miyette o’z orni boliw kerek degen qa’siyetler payda boladi. Mug’allimler oqiwshilar menen o’z-ara qarim-qatnaslarin jaqsi orientirovkada islep biliw kerek. O’z-ara qarim-qatnastin’ sotsial-psixologiyaliq o’zgesheliklerin bilip, olarg’a qanday usilda ha’m qanday jol menen tuwri tutiw kerekligin biliwi tiyis.

III.Juwmaqlaw

Biz soni juwmaqlap aytar ekenbiz qarim qatnas jasaganda Soylewdiń durıslılıǵı juda ahimiyetli orin iyeliydi ham Ozbekistan Respublikasıniń birinshi Prezidenti I. A. Karimov aytqaninday «Barlıq jaqsı paziyletler insan kewline eń aldı menen ananıń hayyiwi, ana tiliniń qaytalanbas, gozzalıǵı menen sińedi. Ana tili bul millettiń ruwxı. Oz tilin joǵaltqan harqanday millet ozliginen ayrılıwı sozsiz » — degen bahalı pikirdi bildirgen edi ham ayrıqsha «Oz pikirin erkin, ana tilinde shıraylı ham anıq bayanlay almaytuǵın qanigeniń, asirese basshı orında otırǵanlıǵın bugin tusiniw de, ańlaw da qıyın » — dep atap otken edi.

Soylewdiń durıslılıǵı— soylew madeniyatınıń baslı belgisi. Soylewdiń

durıslılıǵı soylewshi menen tıńlawshınıń, jazıwshı menen oqıwshınıń bir-birin tez ham ańsat tusiniwin tamiyinleydi. Eger soylew durıs bolmasa, ol anıq ham logikalı bolmaydı. Soylewdiń durıslılıǵı degende soylew madeniyatınıń zarurli ham eń tiykarǵı sharti sıpatında adebiy tildiń normalarına qatań ham anıq muwapıq keliwi, onıń orfoepiyalıq, orfografiyalıq ham grammatikalıq normalarına saykes keliwi tusiniledi.

Soylewdiń durıslılıǵı, tiykarınan, orfoepiyalıq ham grammatikalıq normalardı qatań basshılıqqa alıwdı talap etedi. Harbir adam oz ana tilinen yamasa ozi uyrengen tilden sol tildińtalaplarına muwapıq paydalanıw konlikpesine iye boladı. Sol konlikpekop zamanlar dawamında awladtan-awladqa otip kiyatırǵan insaniypikir jurgiziw ham oylaw dasturleriniń harbir adamda takirarlanıwshı jeke belgilerine suyenedi.

Adamlardıń jaslıqtan malim bir tilde soyley alıwı tabiyiy jekeham obyektiv qabilet esaplanadı. Sol sebepli de soylew madeniyatı tarawı adamlardı ulıwma soylewge, belgili til quralı jardeminde pikeralmasıwǵa uyretiw wazıypasın nazerde tutpaydı. Sebebi, insannıń ozana tilinde soyley alıw qabileti awelden bar bolǵan tabiyǵıy sezim. Soylew madeniyatı ulıwma ana tilinde emes, balki jamiyet aǵzalarınıńana tilinde madeniyatlı soyley alıwına uyretiwdi nazerde tutadı. Tildiń bunday forması, bir milliy tilde soylesiwshi jamiyetlik toparlardıń barlıǵı ushın ortaq bolǵan til adebiy tili bolǵanlıqtan, soylew madeniyatı ushın gures — bul adamlardıń oz ara harqanday pikir alısıwdı madeniyatlastırıw ushın gures emes, balki putkil millet aǵzaları ushın birden-bir til bolǵan adebiy tilde durıs pikir almasıw ushın guresten ibarat. Soylew madeniyatı jamiyetlik-madeniy omirdiń nızamlı talabı bolsada, onı iyelew tiykarınan harbir adamnıń madeniy darejesi ham onıń bilimine baylanıslı. Sol kozqarastan alıp qarasaq, jamiyettegi barlıq adamlar bir waqıttıń ozinde birdey joqarı madeniyat darejesine erisken dep aytıw mumkin bolmaǵanınday, belgili adamlardıń hammesinde bilim ham madeniyat darejesi jaǵınan soylew madeniyatın iyelewge birdey tayarlanǵan, uqıplı adamlar dewge bolmaydı.Sonin ushin har bir insan qarim qatnas jasaganda duris soylewdi duris jaziwdi biliwi kerek.