Ozbekstan Respublikasi Xaliq bilimlendiriw ministrligi

Ortaq tuwra ga`p

Bunda avtor personajdin` ishki sezimlerin, psixologiyasin tu`sinip, onin` pikirin o`z ga`pi menen beredi. Ol qapa bolip u`yi­ne keldi. Erten`gi ku`ni ne bolmaqshi? Kim og`an onin` balalarina o`z qolin bepep deysen`. Qalin` upiqliqtin` apasinda ju`pesine otipip, sapsilip oyg`a batti.

-Qa`ytsem eken!

Qadag`alaw ushin sorawlar:

1. Basqanin` ga`pi degenimiz ne?

2. Basqanin` ga`pi qanday usillar arqali bildiriledi?

3. Tuwra ga`p degenimiz ne?

4. Avtor ga`pi degenimiz ne?

5. O`zlestirilgen ga`p degenimiz ne?

A`debiyatlar:

1. Ha`zirgi qaraqalpaq a`debiy tilinin` grammatikasi. No`kis, 1992.

2. Ha`zirgi qaraqalpaq tili. Sintaksis. No`kis, 1996.

3. Maxmudov N., Nurmanov A. ubek tilining nazariy grammatikasi. T.: 1995.

4. Gulomov A., Asqarov M. Hozirgi uzbek adabiy tili. Sintaksis. T.: 1987.

5.Nurmaxanova A. Tipi prostogo predlojeniya v tyurkskix yazikax.

6. Baskakov N.A. Prostoe predlojeniya v karakalpakskom yazike. Karakalpakskiy yazik. Tom III. Nukus, 1993.

Tema: Qospalang`an jay ga`pler

1.Feyil toplamli jay ga`pler.

2.Kelbetlik feyil toplami.

3.Hal feyil toplami.

4.Ha`reket ati feyil toplami.

5.Sha`rt meyil toplami.

Ga`pler til iliminde du`zilisi jag`inan jay ga`pler ha`m qospa ga`plep bolip bo`linedi. Jay ga`pler baslawish penen bayanlawish arasinda bir predikativlik qatnas boladi, al qospa ga`lerde bir neshe predikativlik qatnasti bildiretug`in ga`plerden qurala­di. Qospa ga`ptin` quramindag`i ha`r bir ga`p jay ga`plerge ta`n bolg`an belgilerdi o`zinde saqlaydi.

Jay ga`plep o`z gezeginde ken`eytilgen ha`m ken`eytilmegen jay ga`pler bolip eki toparg`a bo`linedi.

Ken`eytilgen jay ga`rlerdin` quramina ekinshi da`rejeli ag`za­li, sonday-aq ken`eytilgen ag`zali (feyil torlamli), brpgelkili ag`zali, qaratpa, kiris ag`zali ga`pler kiredi.

Ken`eytilmegen jay ga`plerge tek bas ag`zalardin` qatnasinda du`zilgen ga`pler kiredi. MisU` Qis keldi. Qar jawdi Ken`eytilgen jay ga`plerge bas ag`zalar menen ekinshi da`rejeli ag`zalardin` qat­nasiwinda du`zilgen ga`pler kiredi. Mis: Jer betin qalin` qar qap­ladi.

Sonday-aq ken`eytilgen jay ga`plerge birgelkili ag`zali, ayirimlang`an ag`zali, qaratpa ha`m kiris ag`zalari bar, quramin­da feyil toplamli ken`eytilgen ag`zalari bar ga`pler kiredi. Bun­day ga`pler ha`zirgi qaraqalpaq tilinde qospalang`an jay ga`pler dep ju`pgiziledi. Qospalang`an jay ga`plep tuwpali til iliminde ha`r qiyli pikirlep bar. Ayirim ilimpazlar bunday du`zilistegi ga`plerdi jay ga`p penen qospa ga`ptin` arasindag`i ga`ptin` ayiriqsha bir tu`ri retinde qaraydi (ayiriqsha sintaksislik du`zilis).

Sonday-aq H,A,Baskakov jay ga`plerdin` ken`eytilgen ag`zalari bar ga`plerdi ken`eytilgen ag`zali jay ga`pler dep ataydi. Ol ga`ptin` strukturasindag`i ayirim ag`zalardin` jay ag`za yaki so`z dizbegi formasinda emes, al oborot formasinda keliwin esapqa aladi ha`m jay ga`pler menen qospa ga`pler arasindag`i sintaksis­lik konstruktsiya dep esaplaydi.

Rus til ilimindegi, tu`rkiy tillerdegi (o`zbek, qazaq h.t.b.) bul tema boyinsha pikirlerdi talqilay otirip, qaraqal­paq tilinde M.Da`wletov birgelkili ha`m ayrimlang`an ag`zali, fe­yil toplamli ken`eytilgen ag`zalari bar, qaratpa ha`m kiris kons­rpuktsiyalari bar ga`plerdi qospalang`an jay ga`pler dep ju`rgizedi. Ha`zirgi qaraqalpaq tilinin` sintaksisinde ken`eytilgen ag`zalari bar ga`pler feyil toplamli ga`pler dep ataladi.

Feyil toplamli ga`plerdin` quraminda tiykarinan hal feyil, kelbetlik feyil, atawish feyil, sha`rt meyil ha`m basqa da betti bildiretug`in feyillerdin` basqariwindag`i so`z dizbegi kiredi.

Bunday ga`pler ma`nilik ha`m strukturaliq jag`inan bag`inin`qili qospa ga`pke usas bolip keledi. Biraq feyil toplamli ken`eytilgen ag`za­li ga`pler qospa ga`plerden o`zgeshelikke iye boladi.

Feyil toplamlari bir neshe so`zden boliwina qaramastan ga`plik belgige iye bolmaydi. Olar bir neshe so`zden quralip bir tu`sinikti bildiredi. Bular ga`pte qanday da bir o`zinshe topar bolip keledi. Ma`nilik jaqtan bir sorawg`a juwap berip, intonatsiyaliq jaqtan bir so`ylenedi. Olar ayirimlanip ta ayrimlanbay da qollaniliwi mu`mkin.

Feyil toplamli ga`pler tiykarinan o`zinin` ekinshi da`rejeli ag`za­larina iye boladi. Mis: Jerdin` zu`ra`a`tliligin arttiriw - bas waziypa.

Bul ga`pte arttiriw tiykarg`i komponent, al jerdin`-aniqlawish, zu`ra`a`tlili­gin-toliqlawish siyaqli bolip keledi, biraq olar bo`linbey bir ag`za retinde qaraladi. Feyil toplamlari basqariwshi komponenttin` morfologiyaliq bildiriliwine ha`m semantikasina qaray hal feyil, kelbetlik feyil, atawish feyil bolip bo`linedi.

Hal feyil toplami

Hal feyiller ha`r tu`rli ma`nidegi toliqlawish ha`m pisiqlawish ma`nidegi so`zlerdi basqarip hal feyil toplamin du`zedi.

Bunday toplamlar hal feyildin` barliq formalarinan du`zile beriw mu`mkin. 1.Ol seni tu`n uyqisin to`rt bo`lip, masaq terip asirap edi.2. Jamsiz dawisin esite sala ol u`yden juwira shiqti. 3.Balasin ko`rmegenine ana tinim tappadi. 4. Jumamurattin` u`yine kelgeli a`kesinin` qabag`i ashilmadi.

Bunday feyil toplamlar ko`binesi toliqlawish ha`m pi­siqlawishlar bolip keledi (waqit, sin, maqset, sha`rt, mug`dar).