Ozbekstan Respublikasi Xaliq bilimlendiriw ministrligi

Pisiqlawishtin` toliqlawishtan ayirmashilig`i

Toliqlawish ta, pisiqlawish ta ken`islik seplik formasinda, atawish so`zler menen tirkewishlerdin` dizbeklesiwi arqali an`lati­lip keledi. Bunday jag`dayda ma`nilik jaqtan bir-birine jaqin bolip, olarda ajiratiwda qiyinshiliq tuwdiradi.

Pisiqlawish penen pisiqlawish jeke ajiratiwda en` da`slep se­mantikaliq belgisine, yaa`niy ma`nilik o`zgesheligi esapqa alinadi.

Mis: Quwanishi ju`zinen bilinip tup. Tashkentten qonaqlap keldi. Ka`rimde jurnallar bap.Demek, toliqqawish penen pisiqlawishti ajiratiwda olardin` konteksttegi leksika-semantikaliq ma`nisi sorawlapi, basqa so`zler menen baylanisip esapqa alinadi. Endi ol sol ju`risi menen awilg`a keldi.

Qadag`alaw ushin sorawlar:

1. Pisiqlawish qaysi so`z shaqaplarinan an`latiladi?

2. Pisiqlawishtin` qanday ma`nilik tu`rleri bar?

3. Pisiqlawishtin` toliqlawishtan ayirmashilig`in tu`sindirin` .

A`debiyatlar:

1. Ha`zirgi qaraqalpaq a`debiy tilinin` grammatikasi. No`kis, 1992.

2. Ha`zirgi qaraqalpaq tili. Sintaksis. No`kis, 1996.

3. Maxmudov N., Nurmanov A. Uzbek tilining nazariy grammatikasi. T,: 1995.

4. Gulomov A., Asqarov M. Hozirgi uzbek adabiy tili. Sintaksis. T.: 1987.

5. Nurmaxanova A. Tipi prostogo predlojeniya v tyurkskix yazikax.

6. Baskakov N.A. Prostoe predlojeniya v karakalpakskom yazike. Karakalpakskiy yazik. Tom III. Nukus, 1993.

Tema: Ga`ptin` aktual` bo`liniwi

1. Tema ha`m pema.

2. Detepminantlar.

Ga`ptin` struktura-semantikaliq du`zilisin u`yreniwde ga`p ag`zalari ayriqsha orin iyeleydi. Sonday-aq, ga`pte belgili bir ma`nili bo`leklerge itibar berilip pikip jan`alig`i xabarlanadi. Mine, usig`an baylanisli son`qi da`wirde ga`pte aktual` bo`liniw degen termin payda bolip, ga`ptin` aktual` bo`liniwi en` da`slep chex lingvisti V.Matezius ta`repinen usinildi. Bul termin izert­lewlerde ha`r qiyli atalir ju`r. Al Zakiev o`zinin` «Tatar tili grammatikasinda ga`ptin` aktual` bo`liniwin «so`ylem predmeti» ha`m «so`ylem» jan`alig`i degen terminler menen ataydi.

Ga`ptin` aktual` bo`liniwinde ga`p tema ha`m remag`a bo`linedi. Kontekst yaki situatsiyadan so`ylewshige ma`lim ha`m onin` pikirine tiykar bolg`an bo`lek-tema, al tema haqqinda jan`a xabardi bildiretug`in bo`lek tema dep ataladi.

Tema-ga`ptin` baslaniw bo`legi. tema - tema haqqinda qanday­da bir jan`a informatsiya xabarlaytug`in bo`lek, ol xabarlawdin` tiykarg`i mazmuni o`z ishine aladi ha`m ga`ptin` kommunikativlik orayi bolip esaplanadi.

Misali: Bag`da ha`r qiyli miywe ag`ashlari bar. Bag`man ata miywe ag`ashlarg`a jaqsi ta`rbiya beredi.

Eger orin ta`rtibi o`zgerse, aktual` ag`zalarg`a da o`zgeris kiredi. Misali: Miywe ag`ashlarg`a bag`man ata jaqsi ta`rbiya beredi.

Birinshi ga`pte ga`ptin` temasi «Bag`man ata» tuwrali bolsa, al ekinshi ga`pte «Miywe ag`ashlari» haqqinda so`z etiledi.

Ken`eytilgen jay ga`plerde so`zler ornalasiw tg`a`tibi boyinsha baslawish qurami, bayanlawish qurami ha`m determinant bolip bo`linedi.

Ju`zlerin shan` basqan adamlar bazarg`a qaray kiyatir. Ko`sheler// epsili-qarsili ju`rgen adamlar// a`lle qayaqlarg`a asig`ip baratip.

Ga`ptin` aktual` bo`liniwi tek ken`eytilgen jay ga`plep ushin g`ana ta`n. Al tek bir bas ag`zadan du`zilgen ken`eytilgen jay ga`pler, ta`biyat ko`rinislerin bildiretug`in bir bas ag`zali atawish ga`pler, toliq emes ga`pler, so`z-ga`pler tema ha`m temag`a bo`lin­beydi. Olar neshe so`zden du`zilse de, kommunikativlik xizmeti jag`inan tema waziypasin atqaradi.

Ga`ptin` aktual` bo`liniwin u`yreniw tekst du`ziwde, awdarma jasawda, tekstlerdi redaktorlag`anda ga`ptegi so`zlerdi yamasa ga`ptin` logikalqq izbe-izligin saqlawda teoriyaliq ha`m praktika­lqq a`hmiyetke iye.