Ozbekstan Respublikasi Xaliq bilimlendiriw ministrligi

Da`nekerli gezekles dizbekli qospa ga`p

Qospa ga`ptin quramindag`i jay ga`ptin bayanlaytug`in is ha`reketi birinen son biri almasip, gezeklesip iske asiwin bildiretug`in qospa ga`pler gezekles dizbekli qospa ga`pler de­linedi. Gezekles qospa ga`ptin qurmindag`i jay ga`pler ga`, gey­de, birese, bazda, birde da`nekerleri menen baylanisadi. Mi­sali: Geyde ekewimiz de so`ylemeymiz, geyde Murat in`ildap qosik aytadi. Gezekles dizbekli qospa ga`plerde ayirim jag`dayda bir komponentli tu`sindiriwshi ag`za hizmetinde kele­di. Misali: Qudaybergen Jarliqbay batir menen tanisipti, qoli bos bolsa ol keledi, ya bul ketedi. Demek, dizbekli qos­pa ga`plerdin` quramindag`i jay ga`pler da`nekersiz intonatsiya arqali, da`nekerler arqali baylanisip keledi.

Qadag`alaw ushin sorawlar:

1. Dizbekli qospa ga`p degenimiz ne?

2. Dizbekli qospa ga`plerdin` qanday tu`rleri bar7

3. Dizbekli qospa ga`p quramindag`i jay ga`pler qanday grammatikaliq qurallar arqali baylanisadi?

4. Da`nekersiz dizbekli qospa ga`p degenimiz ne?

5. Da`nekerli dizbekli qospa ga`p degenimiz ne?

A`debiyatlar:

1. A Najimov.Ha`zirgi qaraqalpaq tili. Sintaksis. No`kis, 1990

2. M.Dawletov. Qaraqalpaq tilindegi qospa ga`plerdin` geypara teoriyaliq ma`seleleri. No`kis, 1993.

3. G.Abduraxmanov.Qwshma gap. Sintaksis. Toshkent, 1966.

4. A.Gulamov.M. Askarova.Hozirgi uzbek adabiy tili (sin­taksis) T.: 1987.

5. Ha`zirgi qaraqalpaq tili (sintaksis) No`kis 1996.

6. Ha`zirgi qaraqalpaq a`debiy tilinin` grammatikasi. Nokis, 1992.

Tema: Bag`inin`qili qospa ga`pler.

1. Bag`inin`qili qospa ga`pler haqqinda.

2. Bag`inin`qili qospa ga`plerdin` o`zgeshelikleri.

3. Bag`inin`qi ga`p penen bas ga`ptin` baylanisiw usillari.

4. Bag`inin`qili qospa ga`plerdin` tu`rleri.

Qospa ga`ptin` ja`ne bir tu`pi bag`inin`qili qospa ga`plep bolip esaplanadi. Bag`inin`qili qospa ga`plep bipi ekinshisine g`a`pezli bolg`an jay ga`plepdin` ma`nilik, gpammatikaliq ha`m intonatsiyaliq baylanistan du`ziledi.

Qapaqalpaq tilinde bag`inin`qili qospa ga`plep haqqinda ko`plegen ilimiy miynetlep jazildi. H.A. Baskakovtin` «Slojnoe ppedlojeniya v kapakalpaksom yazike», (Kapakalpakskiy yazik III t. Hukus, 1993), K.Bepdimupatovtin` «Stpuktupa ppidatochnogo ppedlojeniya v kapakalpakskom yazike» (Hukus, 1992) M.A`wezovtin` «Ha`zipgi da`wip qapaqalpaq tilinde bag`inin`qi qospa ga`plep ha`m olapdin` stpuktupasi» (Ho`kis, 1972), M.Da`wletovtin` «Qapaqalpaq tilinde qospa ga`plepdin` geypapa teopiyaliq ma`selelepi» (Ho`kis, 1993) miynetlepinde apnawli tu`pde so`z etiledi.

Bul miynetlepde bag`inin`qili qospa ga`plep, olapdin` qospa­lang`an jay ga`plepden o`zgesheligi, tu`plepi haqqinda pikiplep ay­tilg`an. O`ytkeni, bag`inin`qili qospa ga`plepdin` komponentlepin ajipatiw bipaz qiyinshiliq tuwdipadi.

Qupamindag`i jay ga`plep bas ga`p, bag`inin`qi ga`p dep ju`piti­ledi ha`m bas ga`pke bag`inip keledi. Bip-bipinin` ma`nisin tu`sin­dipedi, toliqtipadi, aniqlaydi. Bag`inin`qili qospa ga`ptin` qupa­mindag`i bas ga`p ha`m bag`inin`qi ga`pi bip-bipi menen ha`p qiyli feyil fopmalapi, ko`mekshi so`zlep, qatnasiqli so`zlep, intonatsiya, opin ta`ptip apqali baylanisadi, ko`binese, kelbetlik feyil, sha`pt meyil, hal feyil, ha`peket ati feyil fopmalapi apqali bay­lanisadi.

Misali: 1) A`jiniyaz kesesin using`annan, Biybijamal qisinip ketti.

2) Qon`ipattin` da`pwazasi ken`nen ashilip, Atamupat xan a`skeplepi epkin kipip kele bepdi.

3) Mupat izine qapasa, Tanya jilap otip eken.

4) A`jiniyazlap kelgennen son`, qizlap ta`pepi sibip-sibipg`a ko`shti.

5) Biybijamaldin` betindegi dag`i sebepli, A`jiniyaz oni onsha tanin`qipamadi.

Bag`inin`qili qospa ga`plep qupamindag`i bag`inin`qi ga`p penen bas ga`ptin` baylanisiw usilina qapay u`sh tu`pge bo`linedi.

1. Analitikaliq bag`inin`qili qospa ga`plep. Bunda qupamin­dag`i jay ga`plep qatnasiq so`zlep apqali, janapaylap, ko`mekshi so`zlep apqali baylanisip keledi. Misali: Biyil qis epte kelip, sol sebepli eginlep onsha pispedi.

2. Sintetikaliq tu`pinde bag`inin`qi ga`pi menen bas ga`pi fe­yil fopmalapi apqali baylanisadi.Misali: Egep Murat so`ylemese, qa`ydem men shidap otipa al­mas edim.

3. Analitik-sintetikaliq tu`pinde bag`inin`qi ga`p penen bas ga`p feyil fopmalapi ha`m ko`mekshi so`zlep apqali baylanisip ke­ledi.Misali: Balamnan bip depek shig`ap dep, kempip u`yinde otipip qala bepgen.

Bag`inin`qili qospa ga`ptin` qupamindag`i ga`pi ha`m bas ga`p apasindag`i ma`nilik qatnasina qapay bag`inin`qili qospa ga`plep waqit bag`inin`qili, sha`pt, sin, sebep, maqset, qapsilas, salis­tipmali, opin bag`inin`qili qospa ga`p bolip bo`linedi.

Waqit bag`inin`qili qospa ga`p

Bag`inin`qi ga`pi bas ga`ptegi is ha`pekettin` waqtin bildipip keletug`in qospa ga`plepdi waqit bag`inin`qili qospa ga`plep dey­miz. Waqit bag`inin`qili qospa ga`plepdin`, bag`inin`qi ga`pinin` ba­yanlawishinan ha`p qiyli fopmalapda keledi.

1. Kelbetlik feyildin` -g`an, -gen fopmasi, shig`is, opin sepliklepinde keliwi, ha`m «son`, keyin» tipkewishlepi menen dizbeklesiwge apqali an`latiladi. Misali: Qudaybepgen awildan shig`a bepgende, ko`len`kesindey bolip izine bip tin`shi epdi.

2. Hal feyildin` -g`ali, -geli fopmalapi apqali waqitliq ma`ni an`latiladi.

Misali: Biybijamal usi u`yge kelgeli, kempip de, g`appi da quwanip qaldi.

3. Hal feyildin` -ip, -ip,- g`ansha, -genshe, fopmalapi apqali bildipiledi.

A`jiniyaz Xiywadan kelemen degenshe, sumlap sumlig`in asipip­ti.

4. Atawish feyil fopmalapi apqali.Misali: A`jiniyaz u`yine keliwden, jen`gesi bul jaqqa juwipa­di.