Ozbekstan Respublikasi Xaliq bilimlendiriw ministrligi

Atawish feyil toplami

Atawish feyil toplami hal feyil ha`m kelbetlik feyil siyaqli basqa so`zler menen dizbeklesip kelip atawish feyil toplamin du`zedi. Atawish feyiller ha`r qiyli formalarda kelip atawish feyil topla­min du`zedi ha`m ken`eytilgen ag`za xizmetin atqaradi. Olar ataw formasinda, seplik jalg`awlar menen ha`m ko`mekshi so`zler menen dizbeklesip kelip ga`p ag`zalari xizmetin atqaradi.

=iw//=iw formasi atawish feyil toplami ken`eytilgen ag`za xiz­metinde qollaniladi.

Baslawish xizmetinde: O`zin` jo`nindegi shin­liqti moyinlamaw-insapliqtan emes. Bayanlawish: En` ulli dosliq –xalqin`a dos boliw.

Toliqlawish: Kim kitap penen doslasiwdi qa`lese, kitap oni aqilli etedi. Men Sepjanovtin` bosatiliwi jo`ninde oylanip ta ko`pmedim.

Aniqlawish:Sha`riypa ortadag`i a`n`gimeni jalg`astiriwdin` ila`jin tapti.

Pisiqlawish: Apam meni du`n`yag`a shig`ariwdan ma`n`gi ko`z jumg`an. Sa`nem shiday almay aqlg`g`in qushaqlawi menen shig`ip ketti. Ol o`zinin` u`sti basi qus tu`tkendey boliwina qaramastan, ulin ju`da` iqshamlap kiyindiripti.

Sha`rt meyil toplami

Sha`rt meyilinin` =sa//=se formasi o`zine qatnasli so`zler menen kelip sha`rt meyil toplamin du`zedi. Sha`rt meyil toplamli jay ga`plerde eki is-ha`reket boladi. Bul is-ha`reketler bir sub`ekt­ke qatnasli bolip birewi tiykarg`i, al ekinshisi qosimsha ma`ni bildiredi. Sha`rt meyil basqariwindag`i qosimsha is-ha`reketti bildiretug`in bo`legi sha`rt meyil toplami bolip esaplanadi.

Sha`rt meyil toplamli jay ga`pler sha`rt bag`inin`qili qospa ga`plerge uqsas bolip keledi. Mis: Qumar analiq uli menen kelini arasinda ne bolip atirg`anin aniq sezse de, heshtene bilmegensip so`ylene kirdi. Anasi qansha ashiwli ha`m jumbaqli so`ylese, Ernazar sonsha teren` oyg`a shu`mep edi.

=Sa//=se formali sha`rt meyil toplami ga`pte sha`rt, qarsilas pi­siqlawish xizmetinde qollaniladi. Ayirim jag`daylarda waqitliq ha`m salistirmali qatnasti bildiredi. Mis: Sawdager a`dewir sal­maqli ko`ringen bolsa da siqmar eken. Eger birew menen shatasa qoysa kegirdegine suw ketkenshe aytisadi. Jiynalista so`yley qoysa heshkimge so`z bermeydi. Usilay jatsa ta`wir bolip ketetug`inday ko`rindi og`an. Qarsilaslq ma`nide. Ernazar ko`p irkilgisi kelmese de, azg`ana otiriwg`a ma`jbu`r boldi. Salistirmali ma`nide. Qansha ko`p jumis islesem sonsha ko`p haqi alaman.

Qadag`alaw ushin sorawlar:

1. Qospalang`an jay ga`plerdin` o`zgesheligi ne?

2. Feyil toplamli ga`pler degenimiz ne?

3. Kelbetlik feyil, hal feyil, ha`reket ati feyil toplamlari qalay du`ziledi ha`m ga`pte qanday xizmet atqaradi?

A`debiyatlar:

1. Ha`zirgi qaraqalpaq a`debiy tilinin` grammatikasi. No`kis, 1992.

2. Ha`zirgi qaraqalpaq tili. Sintaksis. No`kis, 1996.

3. Maxmudov N., Nurmanov A. Uzbek tilining nazariy grammatikasi. T.: 1995.

4. Gulomov A., Asqarov M. Hozirgi uzbek adabiy tili. Sintaksis. T.: 1987.

5. Abduraxmanov G.A. Sintaksis oslojennogo predlojeniya (struktura i istoriya). Moskva, 1971.

6. Esenov Q Qazaq tilindegi ku`rdelengen so`ylemder.Almati, 1974.