O`zbekstan Respublikasi Xaliq bilimlendiriw ministrligi A`jiniyaz atindagi No`kis mamleketlik pedagogikaliq institute Matematika ham informatika qanigeligi
Tabiyat ham jasalma ortaliq olardin o`z-ara baylanisi
Tabiyat ham jamiyet haqqindagi konkret panlerdi bolmisdin az predmetlerine uyqas keliwshi arnawli bir qasiyetlerdi gana uyrenedi. Bolmisdin uliwma ozgeshelikleri haqqinda bolsa filosofiya pani izertlew alip baradi. Tabiyat obiektlerinin duziliwi haqqinda bizdin atirapimizdagi har turli korinisdegi har turli formadagi materiallar orap algan. Olar har qiyli ozgesheliklerge ham ayirmashiliqlarga iye esaplanadi. Bir waqtlari hamme deneler materiyanin bolinbes formasi atomlardan sholkemlesken bolip esaplanadi, degen oyda sawlelendiriw hukimran edi. Atomlardin quramali duzilgenligi haqqindagi boljawlar bizin asirimizge kelip uzil – kesil tastiyiqlandi.
Hazirgi zaman panlerinin` juwmaqlarina kore atirapimizdagi har qanday dene molekulalardan quralgan al molekulalar bolsa atomlardan duzilgen bolip tabiladi. Atomnin` electron qabatlari bir- birinen ham atom yadrosinan arnawli bir uzaqliqda jaylasqan boladi. En apiwayi atom esaplaniwshi vodorod atominin yadrosi bir protondan quramalilaw atomlardin yadrosi bolsa proton ham neytronlardan kvarklar ham olardi tutastirip turiwshi klyonlar (klyonlar – jabistirwshi degen manisdi anlatadi) dan sholkemlesken bolip tabiladi. Proton ham neytron nuklonlar (latinsha nucleus – yadro, ozek) esaplanadi. Nuklonlar ham xiperon (grakshe hiper – ustinde, jokaridan, tisqari) lar barionlar (barys - salmaqli) dep ataladi. Bular salmaqli boleksheleri retinde kushli oz ara tasirler maydaninda bolip adronlar (grekshe adros - kushli) toparina tiyisli. Organikaliq ham anorganik elementler molekula duzilisi menen bir birinen pariq etedi. Janli organizimler organikaliq elementlerden sholkemlesken boladi. Janli organizmlerdin qurami tiykarinda kletkalar ham kletka sistemasi jatadi. Jer shari atirapin qorshap turiwshi biosferani bir putkil janli Sistema dep aliw mumkin. Mikroorganizmler osimlik dunyasi haywanat dunyasi ham insannin oz ara baylanisliqlari bul biosferanin bar ekenligi taminlep turadi. Jer shari atirapinda hareketleniwshi ay menen birge jilda bir ret quyash atirapin aylanip shigadi. Bul Sistema da biosferada oz tasirin otkeredi. Jer juzinda regionlardin pariq etiwi mawsimlerdin almasiwin ane sol Sistema hareketi menen baylanisqan bolip tabiladi. Quyash jane onin atirapinda hareketleniwshi planetlar olardin joldaslari asteriodlar, meteroidlar, kometalar ham kishi planetalar birgelikde quyash sistemasinin quraydi. Quyash en uzaqda jaylasqan planeta pluton onin atirapin 247 yarim jilda bir ret toliq aylanip shigadi yagniy jer jili 265.25 kunge ten bolsa pluton jili 247 jer jilina ten bolip tabiladi. Quyash sistemasi milionlap juldizlardi oz ishine aliwshi galaktika quramina kiredi. Onin diametric 94.6 mln jaqtiliq jilina ten. Odan keying Sistema galaktikalar tobi bolip onin diametri 1 megaparsekke ten, ol 30 ga shekem galaktikani oz ishine aladi (1 parsek (3.26 yamasa y) keying Sistema galaktikalarinin jergilikli tobi ogan 2 gipergalaktika ham 27 kishi galaktikalar kiredi. Kompleksde 500 ge shekem galaktika boladi onin diametric -5 megaparsek. Galaktikalar kompleksi galaktikalarinin ogada kompleksine birlesedi, onin diametri 40 megaparsek bolip ozinde 10 minnan ziyat galaktikani birlestiredi ogada iri kompleksler alemnin basqa strukturaliq birliklerine kiredi. Alemnin radiusi bolsa 15-20 mlrd bolmasa y ten bolip tabiladi.bul sistemalardi filosofiyaliq tarepden uliwmalastirip bolmisdin materialliq korinislerin har qiyli struktura darejelerine ajiratiw mumkin. Sapali tarepden materiya eki turli formadagi korinisde ushiraydi:
Moddasimon hamde nomoddasimon korinisdegi formalari ekige element ham antimoddaga ajiratiladi. Bular bir biri menen bekkem baylanisqan bolip olar dugiskende keskin sapali ozgeris juz beredi yagniy elementtin elementlik korinisi nomoddaviy koriniske aylanadi. Materiyanin nomoddaviy korinisi de eki qiyli formada ushiraydi maydan ham nurlaniw. Arnawli bir maydandagi nurlaniwlar fizikaliq vakummda (fizikaliq vakumm fizikaliq denelerden holi bolgan jay) meterialliq bolekshelerdin payda boliwina mumkinshilik beredi. Qullasi bular da bir biri mene bekkem baylanisqan bolip tabiladi. Matriyanin biz jokarida belgilengen korinislerinen basqasha korinisdegi turleride boliwi mumkin. Olardin tabiyatti ele pange malim emes. Eger biz bolmisdin materialliq korinislerin duzilisi tarepden turleri bolmisdin struktura darejeleri haqqinda juwmaq payda boladi.
Tabiyat bolmisdin struktura darejeleri biz dogerek atirapimizga nazer taslasaq uliwm bolmisqa emes balki muayyan denelerge zat ham hadiyselerge kozimis tusedi. Siz benen siz insan retinde jer sharinda jasaymiz ozimiske uyqas keliwshi olshewler menen jumis jurgizemis. Biz adetlengen olshewdegi shamalardi mikroskopik shamalar dep esaplaymis jane bul makrodunyani quraydi. Sol kozqarasdan bolmisdin struktura darejelerdin kolemiy struktura ham sholkemlestirilgen struktura darejelerine ajiratamis. Bolmisdagi obiektler kolemi menen parq qiliwshi ush kolemiy darejelerine ajiratiladi. Olar mikrodunya mekrodunyo ham megadunya. Mikrodunya atom koleminen kishi bolgan dunya bolip tabiladi. Bul dunya putinligin ham turginligin saqlap turiwshi eki fundamental kush bar bolip tabiladi. Olar kushli ham kushsiz yadroliq oz ara tasirler bolip tabiladi. Kushli oz ara tasirler atom yadrosinin strukturaliq putinligin saqlap tursa kushsiz oz ara tasirlerin atom strukturasinin putinligin taminleydi. Molekulalar duzilisinen tartip jer sharinin putinligin saqlawga shekem xizmet etiwshi kush elektromagnit oz ara tasirler bolip tabiladi. Elektromagnit oz ara tasirler sebepli molekulali birikpeler ham jerdegi barliq turmisliq processler ozinin strukturaliq birliklerin saqlaydi. Eger elektromagnit oz ara tasirleri bolmaganinda edi quyash nurlari (yagniy elektromagnit nurlaniwlari) jerge jetip kelmegen edi ham jerde turmisliq processler qaliplesgen bolar edi.
Jer onin tabiyiy joldasi ay ham basqa planetalar quyash atirapinda hareketlenedi. Bul sistemanin ham uliwma putkil alemnin strukturaliq putinligi bolsa gravitacion oz ara tasirlerin sebepli saqlaydi. Gravitacion oz ara tasirlerinde biriktirip turgan dunya megadunya dep ataladi. Olar bir biri menen bekkem baylanisqan bolip tabiladi. Sonin menen birge olar bir birine almaslawida da mumkin. Hazir megadunya esaplangan planeatmis bunnan 15-20 mlrd jil burin ogada kishi mikroskopik obiekt bolgan degen sham bar.
