O’zbekstan respublikasi joqari ha’m orta arnawli biLİm miNİstrliGİ berdaq atindag’i qaraqalpaq ma’mleketlik universiteti 5320400- «Ximiyalıq texnologiya»

Tiykarg’i texnologiyaliq

u’skenelerdin’

spetsifikatsiyasi

Kemshilikler

Kemshilikler payda boliwda mu’mkin bolg’an sebepler

Kemshiliklerdi uliwma- lastiriw pereollardin’ ta’siri

Ku’ydiriw bo’limi (korpos 1.20)

Ku’ydiriw peshindegi Kemshilikler Поз. B0201 a/b	Ku’ydiriw peshin ta’miyn lewshisi instruktsiyasina qaran’
	Kiriw ha’m shig’iw truvoprovotlardag’i gazlardin’ artiwi.	Kiriwshi yaki shig’iwshi truvoprovod gazlarin tazalaw
	Shan’ tazalawshi u’skene	Filtrdi tazalaw talawdi sheregine 1ma’rte alip bariw
Jaz temperaturasinin’ ko’teriliwi xolodinikten shig’iwi gaz Поз C0201a/b	Hawanin’ jetisiw mu’gdarin ku’ydiriw peshindegi gazdin’ suwitiwg’a jiberiliwi xolodinik gaz ПозC.0201 a/b.	Jalg’awshi suwitiwshi ha’m aniqlang’an qa’teliklerdi du’zetiw jumislarin tekseriw.
Skrubberdegi joqari basimnin’ tamiynleniwi Поз E0201 a/b.	1.Kiriwshi truvoprovod gazinin’ atilip shig’iwi. 2.Kiriwshi suwdin’ ko’p mug’darda isleniwi. 3.Shig’iwshi truvoprovod gazinin’ atilip shig’iwi	1.Tazalaw. 2.Suwdin’ isleniwin ta’rtiplestiriw. 3.Shig’iwshi gaz truvoprovodti tazalaw.
Skrubberden shig’iwdi gazdin’ temperaturasi joqari. Поз E0201 a/b.	4.Suwdin’ jetiskenligik mug’dari suwitilg’an gazdin’ skrubberge jiberilgeni Поз E0201 a/b.

Pozitsiya nomeri	U’skene Ati	Mug’dari	Materialldi qoriqlaw usili	Texnikaliq xarakteristika
X1/1,2	Shig’iw bunkeri	2	Uglerodli polat Vst3sp5	Ko’lemi mm-17m^3 Sirtqi o’lshemi 14 3000k 4000*1500 mm
X2/1,2	Terbeniwshi Ta’miyn- lewshi	2	quramali	PEV 1A0,5*3,6 Islep shig’ariw 2,5m^3/saat Sirtqi o’lshemleri 1400*580 A 56,5 mm. Komplertti Terbetgish VEM Q5A Quwatliliq 500 V
Pt 3/1,2	Elektr Hreyjerli Ko’pirli Kran	2	quramali	Ju’k ko’teriwshilik 109. 1 araliq = 28,5m. H ko’teriw = 12 m. r KOVSh = 3,2 m^3
Pt4	Bir kovmali Tegol Klasqa Traktor Ju’klewshi	1	quramali	Islep shig’ariw 220 m^3/saat H ok ko’teriw. ≈ 327 mm.

Anatikaliq baqlaw

Islep shig’ariw basqishlari statilleri	Baqlawshi parametr	Baqlaw usili ha’m shasto- tasi	Texnik ko’rsetkishleri ha’m normalari	Baqlaw ortaligi ha’m bayanlaw usili.	Kim baqlap baradi
Skladtan lentali komventr menen kelip tu’setug’in ha’k tasi Поз V 208/ S 201.	CaCo3 % Mg% SiO2+Al2O3+FeO% H2O%	Ha’r bir partiyadan	98,01 0,75 0,40 0,48	tetrimetrik tetrimetrik esabat gravimetrik	Labarant
Ha’k tasi bo’limine kiriwdegi ta’biyiy gaz truboprovad S.202	CH4 C2H4 C3H8 C4H10 C5H12 C6H14 CO2 Janiw jillilig’i	Ha’ptede bir ma’rte	92,45 3,57 0,88 0,35 0,10 0,3 1,46 34484	xromatografiyaliq xromatografiyaliq xromatografiyaliq xromatografiyaliq xromatografiyaliq xromatografiyaliq	Labarant
Ku’ydiriw peshinen shig’aratug’in ha’k tasi	CaO % CaCO3 R2O3 MgO	Smenada 2marte Smenada 2marte Smenada 2marte Smenada 2marte	93,55 4,55 0,7 1,2	titrimetrik titrimetrik travimetrik titrimetrik	Labarant

Qorshag’an ortalэqtэ qorg’aw h’a’m puxaralэq qorg’aw.

O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining 7-noyabr 1994-yilgi 5830 sonli qarorina asoslanib korxonalarda mehnatni muxofaza qilish davlat boshqaruviga o'tkazildi va bu masalada bosh mas'ul etib Mehnat Vazirligi tayinlandi. Keyin vazirlar mahkamasining 16-fevral 1995-yilgi 58-sonli qarori bilan Mehnat Vazirligi yonidan mehnat muxofazasi boshqarmasi tashkil etildi. Bu boshqarmaning vazifasi respublikamizda korxona va idoralarda mehnat muhofazasini taminlashga aloqador bo'lgan tashkil etish va texnik muammolarni o'z vaqtida yechish nazorati hamda xavfsizlik standartlarini muhokamalash va tasdiqlash jarayonida qatnashish va. k. z iborat.

Miynet qa’wipsizligi xэzmetinin’ tiykarg’э wazэypalarэ jumэs orэnlarэnda h’a’m onэn’ menen baylanэslэ jumэs protsesslerinde ju’zege keletugэn jaraqatlanэw h’a’m basqa baxэtsэz h’a’diyselerde keltirip shэg’atug’эn sebeplerdi joq qэlэw h’a’m mekeme adminstratsiyasэnэn’ xэzmetkerlerine jumэs sha’rayatэn jaqsэlap barэwэ u’stinen qadag’alap barэwэ ilim h’a’m texnika jetiskenliklerin engiziw tiykarэnda miynet qa’wipsizligi h’a’m qorg’anэw qurallarэn u’ziliksiz jetilistiriw, miynet ma’deniyatэn asэrэw, baxэtsэz h’a’diyselerdin’ aldэn alэwg’a qaratэlg’an sho’lkemlestiriw texnikalэq h’a’mde sanitariya a’mellerin islep shэg’эw h’a’m olardэ engiziw h’.t.b ibarat.

Miynet qa’wipsizligi ilajlarэn aldэn-ala planlastэrэw, jammat sha’rtnamasэnэn’ bir bo’lgi bolэp esaplanadэ.

Эslep shэg’arэwda ju’zege keliwi mu’mkin bolg’an qa’wipli jag’daylar.

Bikorbonat, distillyatsiya h’a’m absorbtsiya bo’limi iske qosэwda kelip shэg’эwэ mu’mkin bolg’an qa’wipli travma h’a’m awэrэwlar:

-2,4-klasslarg’a tiyisli bolg’an qa’wipli na’rseler (NH₂, CO₂, HCl, Na₂C h’a’m basqalar).

-Aylanэwshэ h’a’m ketiwshi toklarg’a tiyisli

-Elektor toginan jaraqatlanэwэ

-Mu’mkin bolg’an texnikalэq travma alэw yaki

-Trubaprovodlardan mu’mkin bolg’an gazoobraznэy ammiak penen germetizatsiyag’a ushэrawэ shamalatэp turэwshэ ventilizatsiyanэn’ islemewi -45⁰S temperaturadan joqarэ bolg’an ortalэqtag’э apparatlar yaki trubaprobalar.Hawasэz is orэnlarda ta’miynlew ushэn keyingi sha’rtli jag’daylardэ saqlaw kerek.

-Texnologiyalэq rejimlerdin’ normalarэn qattэ saqlaw texnologik regament h’a’m jumэs ornэ instrkutsiyasэ talabэn orэnlaw texnika qa’wipsizligin sanitariya h’a’m o’rt qa’wipsizligi h’a’m sonэn’ menen birge u’senelerdi sazlaw instruktsiyasэ trubaprovodtэn’ bo’liniwin qosэw h’a’m toqtatэw.

-Jumэsqa tek 18jasqa tolg’anlardэ islew h’a’m texnikalэq onda bul ta’jriybeden o’tken texnika qa’wipsizligi h’a’mde promsanitariya instruktsiyalarэn oqэg’an h’a’mde usэ berilgen jumэs ornэnda islewge imtixan tapsэrэp o’z aldэna jumэs orэnlawg’a ruxsat alg’anlar.

-Texnologik protsesslerde islenetugэn KZP h’a’m de qorg’awshэ blakirovka h’a’m signalizatsiyalardэ alэp barэw.

-Texnologik protsessti alэp barэw ushэn barqulla islep turэwshэ, sorэwshэ h’a’m shэg’arэwshэ ventilyatsiyanэ u’yreniw, ventilyatsiya o’nimdarlэg’э jaylarэndagэ h’awa almasэwэn alэp baradэ.

-Trubaprovodlar « par h’a’m эssэ suw trubaprovodlarэn qa’wipsiz qollanэw qag’эydasэ janэlg’э h’a’m to’men gazli trubaprovodlardэ qa’wipsiz qollanэw qag’эydalarэ ekspulatatsiyalaw sha’rt».

-Ha’mme ashэq bolg’an mashina h’a’m mexanizimlerdin’ aylanэwshэ h’a’m ju’riwshi bo’leklerin o’zinde qorg’awshэg’a iye bolэwэ sha’rt, mexanizimlerdi islep turgan waqэtta on’law yaki maylawg’a ruxsat.

-Bikorbonat bo’limi distillyatsiya a’sirese absortsiya bo’limi jumэsshэlardэ jabэq ayaq kiyimler menen ta’miynlewi kerek.Ha’mme jumэs orэnlarэ jaqtэlэq penen priborlar h’a’mme kiriwi qolaylэ bolg’an h’a’m ko’riwi shart. Sэrtqэ temperaturasэ bolsa 45⁰S (o’jreler ishinde) 60⁰ (ashэq h’awada) dan joqarэ bolsa, apparatlar h’a’m truba o’tkizgishlerinin’ sэrtэ oralэwэ sha’rt.

- Basэmdag’э apparatlar h’a’m truba o’tkizgishlerdegi flantslэq baylanэslarda tartэlэsэw ku’shi qoyэlmaydэ.

-Flants penen baylanэsqan truba o’tkizgishler h’a’m apparatlar suyэqlэq alэp o’tiwshi sэrtqэ qorg’aw negizi menen qaplanэwэ kerek.

-Qatэp qalg’an h’a’m kristallanэp qalg’an truba o’tkizgishlerdi jumэs orэnlawshэ maydanshanэn’ basэmэn tu’sirip aldэn ushэrэp tek puw menen jibitiwge boladэ.

-Ammiakgi bar truba o’tkizgishler h’a’m apparattag’э jarэqtэn’ payda bolэwэn aldэn alэwshэ qospastan aldэn puw menen proverka etiwimiz kerek.

-Absorbtsiya h’a’m distillyatsiya bo’limi toqtawэn remont ushэn gazoobrazlэ ammiaktэn’ kerekli jerinde o’shiriwshi zaglushka spets jurnalэ jazэlg’an bolэwэ kerek.

-Ha’mme jag’daylarda qorshap turg’an orayda par h’a’m gazlar bar sheklengen konstruktsiyadan joqarэ bolsa islep turg’an indivdualnэy srestvo zashiti kiriwi kerek.

-Jumэsshэlar jumэs waqtэnda noromada berilgen spets kiyimler h’a’m basqa qorg’aw buyэmlarэnan paydalanэwэ sha’rt.

-Protivogaz avariyalэq paydalanэwshэ a’sbaplar birinshi na’wbete o’rt o’shiriwshi qurallarэn paydalanэwg’a jag’day jaratэw kerek.

Эndividual qorg’aw qurallarэ.

Bikorbonat bo’limi distillyatsiya usэ absorbtsiya bo’limi jumэsshэlarэ spets kiyim h’a’m spets ayaq kiyim menen ta’miynleniwi sha’rt.

« Uzyasom kontsern» mekemesi isshileri beriliwi kerek, 30-sentyabr 1999-jэlэ tastэyqlang’an. Agresivlik h’a’m suyэqlэqlar menen h’a’r qэylэ jumэslardэ qol menen islegenimizde qosэmsha rezinli qolg’aplar, fartukler menen shug’ullang’anэmэzda protivogaz korobkasэnэn’ qollanэwэn ko’zde keltirip biliwimiz za’ru’r yaki usэ jumэs baslanэwdan aldэn protivogazdэn’ germetikligin tekseremiz.

-Spets ayaq kiyim h’a’m kiyimge kislota tamsa onday jag’daylarda kiyimlerdi tezirek ashэp tamg’an jerin ko’rip suw menen juwamэz, vannag’a tusemiz.

- Tu’rli kislota menen islegende h’amme tu’rlerinde qorg’aw kiyimler, qolg’aplar kislotag’a qarsэ turэwэshэ etikler h’a’m germetikalэq ko’z ayneklerden paydalanэw kerek. Deem alэw arqanlarэn qorg’aw ushэn « Bif» h’a’m « B» markalэ filtirlewshi protivogaz qollanэladэ.

Garoobrazlэ ammiak penen islegende «KD» h’a’m «M» markalэ protivogazlardan paydalanэladэ.

Qorg’awshэ ko’z aynekler u’sti rezinalэ kolg’aplar jen’il rezinalэ fartukler menen jumэs islep bolg’annan keyin dush qabэllaymэz. Ammoniy uglekisliy menen islegende filtirlewshi protivogaz h’a’m rezinalэ qolg’aplardan paydalanamэz. Natiriy menen islegende spets kiyimler YaST 124103 dem alэw orэnlarэn individual qorg’aw qurallarэnan paydalanэladэ.

Ximiyalэq ka’rxanalar biosferanэn’ pataslawshэ tiykarg’э dereklerdin’ biri. Ha’r tu’rli ximiyalэq zatlar islep shэg’arэwdэn’ h’a’den tэs ko’beyiwi a’dette zэyanlэ shэgэndэlar mug’darэn tiyisli da’rejede artэwэ menen baylanэshэ h’alda keshedi. Na’tiyjede ximiya h’a’m neft – ximiya sanaatэnэn’ shэg’эndэlarэ jэldan jэlg’a artэp barmaqta.

Ximiyalэq – texnologiyalэq protsesslerde payda bolatugэn shэg’эndэlar atэrap - ortalэqtэ pataslawshэ en’ a’h’miyetli derek bolэp esaplanadэ. Olar qatarэna qollanэwda bolmaytug’эn qosэmsha reaktsiya o’nimleri shola h’a’m o’te da’rejede o’zgeriw h’a’m polimerleniw o’nimleri sonday-aq qollang’an filtirler, sanaat ag’эn suwlarэ h’a’m shэgэp atэrg’an gazlardэ tazalawshэ absorbtsiya qurэlmalarэnan ajэralg’an suwlar oksidleniw protsesslerinin’ qollanэlg’an h’awasэ, reaktsiyag’a kirispegen gazlar (xlor, ammiak, h’.b) h’a’m tag’э basqalar.

A’tirap ortalэqtэ ximiyalэq-texnologiya protsesslerinde qollanэlatugэn ja’rdemshi zatlar h’a’m materiallar h’a’m pataslaydэ solar qatarэna jumsalatug’эn katalizatorlar adsorbentler h’a’m absorbentler h’a’m eritkishler qurg’atэwshэ birikpeler katalizatorda qayta tiklew h’a’m o’nimler knivmotraksprotinan keyingi vakkum payda etiwde apparatlardan sorэp alэnatugэn gazlar qayta islewge jaramaytug’эn эdэslar, su’zgish materiallar h’a’m basqalar. Bunnan tэsqarэ ximiyalэq ka’rxanalarda a’sbap u’skene h’a’m kommunikatsiyalardan tэg’эz jabэlmawlэg’э sebepli shiyki zat, arqalэ h’a’m tayar o’nimnin’ mexanikalэq tarizde zaya bolэwэ h’a’m atэrap ortalэqtэ pataslawshэ derekler esaplanadэ. Ximiyalэq ka’rxanalardэn’ ag’эn suwlarэ da zэyanlэ ta’sir ku’shine iye.

Tiykargэ ximiyalэq ka’rxanalar u’lken mug’darda suw qabэl etedi. 1 tonna sulfat kislota islep shэg’arэwg’a 70m³ suw, 1tonna kaltsinatsiyalang’an sodag’a -115m³, 1tonna ammiakqa 800m³, 1tonna akrilonitrelg’a -1960m³, 1tonna atsetilenge -2800m³, suw jumsaladэ.

Texnologiyanэn’ alg’a ilgerlep barэwэ suwdэn’ salэstэrmalэ jumsalэwэn a’dewir kemeytiw imkanэn beredi. Eski neft qayta islew zavodlarda 1tonna neftke 7-8m³ suw jumsalsa zamanago’y ka’rxanalarda bul ko’rsetkish 0,12-0,24m³\t quramaqta.

Ximiya ka’rxanalarэnэn’ aqaba suwlarэnda ko’p mug’darda mineral h’a’m organik aralaspalar boladэ. Ha’zirigi waqэtta sanaatta aqaba suwlardэ tazalawdэn’ h’ar tu’rli paydalэ usэlarэda paydalanэladэ. Kэraq san na’zerden qashэrmaw kerek, aqaba suwlardэ tazalaw ashэq suw h’a’wizlerinin’ pataslanэwэn toqtata almaydэ, h’a’tteki tazalag’an suwlardэ h’a’wizge taslap atэrg’anda da og’an ko’plep taza suw qosэwg’a tuwra keledi. Bolmasa ta’biyiy suw h’a’wizleri kislorotqa kambag’alasэp basqarэwdэn’ jasawэ ushэn jaramsэz bolg’an suwg’a aylanadэ, h’a’m a’ne sol suw pataslawshэ zatlar eriksiz Adam h’a’m h’aywanlar organizimine o’tiw mu’mkin.

Ko’p g’ana gaz sэyaqlэ ximiyalэq birikpeler suw puwlarэ kislorod h’a’m quyash reaktsiyasэ ta’sirinde basqa ja’nede za’h’a’rli zatlarg’a aylanadэ h’a’m atmoferada onэn’ quramlэq bo’limleri menen bekkem baylanэsta boladэ. Ha’r qanday pataslawshэ zattэn’ ta’siri eriksiz onэn’ fizikalэq h’a’m ximiyalэq qa’siyetlerine baylanэslэ boladэ.

Atmosferada azot oksidleri tek NO h’a’m NO₂ tu’rinde g’ana bar bolэp qalmay bamos alrozol aglomeratlarэ payda bolэp suw tamshэlarэna absorbtsiyalanэwshэ azot kislota nitratlar h’a’m organikalэq nitro birikpelerge aylanadэ. Atmosferag’a basqa gaz sэyaqlэ birikpeler sonэn’ ishinde, СО2 nin’ bar bolэwэ a’trap ortalэq quramlэq bo’limlerinin’ ja’ne de quramalэ o’z-ara ta’sir mexanizimine alэp keledi. Bizge belgili h’awa ortalэg’эnda uglevodorodlar az bolэp olar HNO₃, HCl, O₂,H₂CO₃, CO₂ menen o’z-ara baylanэsэwshэ na’tiyjesinde bir qatar zэyanlэ h’a’m za’h’a’rli birikpeler payda boladэ, yag’nэy sinergiza na’tiyjesi da’slepki ol yamasa bul pataslawshэ zattэn’ za’h’a’rli ta’siri ku’sheyedi. Sonэn’ ushэn sanaat shэg’эndэlarэn Adam organizimine h’a’m janlэ ta’biyatqa ta’siri kelip atэrg’anda atэrap ortalэqtэ shэgэndэlar ayэrэm bo’limlerinin’ za’h’a’rli zэyanlэ ximiyalэq birikpelerge aylanэwэn barlэq quramalэ kompleksin na’zerden qashэrmaw kerek.

Ximiyalэq shэg’эndэlar o’zinin’ atэrap ortalэqqa ta’sirine qarap orta za’h’a’rli, za’h’a’rli, za’h’a’rsiz shэgэndэlarg’a bo’linedi.

O’te za’h’a’rli (zэyanlэ) shэg’эndэlar toparэna zatlar xlorlang’an eritpeler, qolayэ, mishyak talli, bereliy, xrom surma, tsindiler, ftorxlorulerod, difenler, polixloridlar, poltsiklik h’a’m xosh iyisli vodorpodlar, pistitsidler sonday-aq radioaktiv zatlar bolg’an shэg’эndэlar kiredi.

Zэyanlэ zatlar qatarэna atmosferag’a protsent mug’dardan alэwэ ko’p shэg’arэlatug’эn ku’kirt (SO_x) azot (NO_x) h’a’m uglerod oksidi (SO) birikpeleri kiredi.

Za’h’a’rsiz toparg’a tiyisli shэg’эndэlar (fosfogips, gallitli shэg’эndэlar fosfor islep shэg’arэw shэg’эndэlarэ, kaltsiylengen soda islep shэg’arэw shэg’эndэlarэ h’a’m tag’э basqalar) kiredi h’a’m olar o’zinin’ jaylastэrэlэwэ ushэn u’lken jer maydanlarэn talap etedi.

Usэnday shэg’эndэlardэn’ tabiyatqa keri ta’siri sonda olardan Na CI, ftorlэ h’a’m basqa zэyanlэ birikpeleri ajэralэp shэg’эp ju’ze h’a’m jэyэndэq suwlarg’a kelip baradэ.

Shэg’эndэlar quramэndag’э ximiyalэq birikpelerdin’ adamg’a h’a’m janlэ tabiyatqa ta’siri h’a’m eriksiz payda boladэ. Tuwrэdan-tuwrэ jolэ zэyanlэ birikpelerdin’ insan organizimine h’awa h’a’mde ishimlik suwэ arqalэ kiriwi.Tuwrэdan-tuwrэ jolэ biologiyalэk jolэ bolэp esaplanadэ. Bunda pataslawshэ zatlar daslep h’ayuanlar azэklanatug’эn o’simliklerge sin’edi,son awkat penen birge adam organizimine tusedi. Bunda daslepki birikpeler organizimine ushэn ol yaki bul darejede qa’wipli bolg’an jana zatlardэn payda bolэwэna alэp keletug’эn ximiyalэk-biologiyalэk o’zgerislerge ushэraydэ.

Azэk awqat tarawlarэnda (yaki awqatlanэw tarawэ awqat xabэlawэshэg’a qatnasэ jag’эnan bir-biri menen baylanэslэ bolg’an organizimler denesinde) toplanэw qa’siyetine iye bolg’an birikpeler a’sirese qa’wipli.

Birikpeler azэq-awqat tarawэnэn’ qalg’an jerinde-peaktonnan sol adam organizimine shekem bolg’an jerlerinde (ma’selen,sэnap,DDT zэyanlanэwэ) sonday aq taraw arqalэ beriliwi mu’mkin.

O’zbekistan respublikasэ joqarэ h’a’m orta arnawlэ bilimlendiriwi ministirligi puxara qorg’anэwэ baslэg’э A.Parfivtin’ 28.10.2008 jэl №318 sanlэ buyrэg’э h’a’m Universitet ilimiy ken’esi (12.11.2008 jэl, №-2 bayanatэ) qararэ tiykarэnda tayarlang’an Universitet rektoratэ buyrэg’эna (13.11.2008 jэl, №-120 D\1§ 4) tiykarlanэp ЅO’mir qa’wipsizligiЅ pa’ninin’ barlэq oqэw orэnlarэnda studentlerge oqэw barэsэnda u’yretiw ushэn magistir dissertattsiyasэn h’a’m vakalabr qaniygeligine pitkeriw jumэslarэn orэnlawda pa’nnin’ xuqэqэy tiykarlarэ jaratэldэ.

Ja’miyetke puxaralardэn’ xuqэqlarэ h’a’m erkinliklerin qorg’awshэ ta’miynlengen xuqэqэy puxaralэq ja’miyette boladэ, olardan paydalana alэwэ,xuqэqlarэ h’a’m erkinliklerin qorg’ay alэwэ kerek.Bunэn’ ushэn aldэn ma’mleketimiz xalqэnэn’ xuqэqэy ma’deniyatэn asэrэw za’ru’r.(Э.Karimov ,,O’zbekistan XXI- a’sirge umtэlmaqta,, 316)

XX-a’sirdin’ 60- jэllarэnan baslap xэzmet ko’rsetip kelgen puxaralэq qorg’aw diziminin’ h’a’m urэs da’wirinde de urэs jag’dayэnda da ma’mleket xalqэ jalpэ qэrg’эn qurallarэnan qorg’aw urэs jag’dayэnda xalэq xojalэg’э obektlerinin’ jaqsэ islewin ta’miylew h’amde zэyanlang’an xalэqlardэ qutqarэw h’a’m tiklew isleri o’z waqtэnda puxta a’melge asэrэwdan ibarat edi.

Lekin xalэq turmэsэnda tek g’ana xu’jim qurallarэ emes balki basqa qawip qaterden qorqэtэp turadэ. Olardэ basqarэwdan shetke qaldэrэw mu’mkin emes. Bular mu’rli tabiyiy texnologik h’a’m ekonomikalэq qa’siyetli jag’daylar.

90-jэllarg’a kelip yadro urэsэ qa’wpi kelmeydi, biologiyalэq qurallardan paydalanэw sheklep qoyэladэ, olar adamlar ushэn qawipli bolmay balki ekonomikalэq obektlerdi isten shэg’arэwg’a qaratэlg’an.Bular h’a’mmesi puxaralэq qorg’anэw dizimi ornэnda jan’a bir dizim du’zilgenligin ko’rsetip berdi.

Puxaralэq qorg’anэw ornэn basqarэwэ mu’mkin bolg’an iri ko’lemdegi ku’tilmegen jag’daylarg’a aldэnnan tayarlэg’э ta’miynlewshi jan’a arnawlэ mamleketlik dizimnin’ iyelewi, ol tэnэshlэq h’a’m urэs da’wirinde xalэqtэ h’a’m ku’tilmegen jag’daylardan qorg’ap h’a’m qutqarэp qalэw kerek edi. Bul dizim tek g’ana xalэqtэ ku’tilmegen jag’daylardan qorg’ap g’ana qalmay basqada kerekli na’rselerdi tabiyiy apatlardan qawipli territoriyalar kartalarэn diziw qэsqa orta h’a’m uzaq mu’ddetli boljaw islerin sho’lkemlestiriw bekkem imaratlar qurэw h’a’m xalэq tayarlэg’эn amelge asэrэw lazэm edi. Usэ orэnda ja’ne bir ma’seleni alэwg’a tuwra keledi. Ayrэqsha jag’daylarda aldэnan tayarlэqtэ tamiynlewshi jan’a arnawlэ ma’mleketlik dizim islewi, ol tэnэshlэq h’a’mde urэs da’wirinde xalэqtэ ayrэqsha jag’daylardan qorg’aw h’a’m qutqarэw islerin o’tkiziwden ibarat.

Ku’tilmegen jag’daylardэn’ o’zine onda h’alэq territoriyalardэ qorg’aw degende nenii tu’siniwimiz kerek?

Ayrэqsha jag’day adamlar qurban bolэwэ onэn’ awh’alэ yaki tabiyiy ortalэqqa zэyan etiwi adamlardэn’ turmэs jag’dayэ sharayatэ izden shэg’эwэna alэp keliwi mu’mkin bolg’an yaki keyingen avariya qawipli tabiyiy jag’day yaki basqa tabiyiy apat natiyjesinde teretioriyalarda ju’zege kelgen jag’day.Xalэqtэ h’a’m aymqlardэ ayrixsha jag’daylardan korg’au ayriksha jag’daylardэn’ aldэn aliw xa’m olardэ retlestiruw ilajlarэ usillarэ xareketleri malum.

Ayrэqsha jag’daylardэn aldэn-alэw aldэnan o’tkerip ku’tilmegen jag’daylardэn payda bolэw qa’wpin imkan barэnsha kemeytiwge bunday jag’daylar ju’z bergende bolsa adamlardэn’ densawlэg’эn saqlaw atirap tabiyiy ortalэqqa jetkiziletug’эn zэyaan h’a’m shэg’эndэlardэ kemeytiriwge qaratэlg’an ilajlar kompleksi. Ayrэqsha jag’daylardэ saplastэrэw ayrэqsha jag’daylar ju’z bergende o’tkerilip adamlar murnэsэ h’a’ den-sawlэg’эn saqlawa’tirap tabiyiy ortalэqqa jetkizilgen zэyan h’a’m tabiyiy shэg’эndэlarэn kemeytiriwi sonday-aq ku’tilmegen jag’daylar ju’z bergende qa’wipli jag’daylar ta’sirin tamamlawg’a qaratэlg’an avariya qutqarэw isleri h’a’m keshiktirip bolmaytug’эn basqa da jumэslar komplekisi.

Xalэqtэ h’a’m aymaqlardэ ayrэqsha jag’daylarэnda qorg’aw h’a’m barэnsha qalg’an da’demlerdin’ biri aldэn Qorg’anэw Ministiriligi janэndagэ puxaralэq qorg’aw h’a’m ku’tilmegen jag’daylar basqarmasэnэn’ son’ bolsa usэ basqarma negizinen O’zbekistan Respublikasэ Prezidentinin’ 1996-jэl 4-marttag’э PF -1378 pa’rmanэ menen ayrэqsha jag’daylar ministiriligi menen payda bolэwэ menen baslanadэ. Ministirilik xэzmet korsete baslag’annan son’ xalэq h’a’m aymaqalardэ ayrэqsha jag’daylardan qorg’aw salasэnэn’ h’uqэqэy tiykarэn payda etiledi bir qatar nэzam h’a’m qararlar qabэl etedi. Xalэqtэ h’a’m aymaqalardэ ta’biyiy h’a’m texnogin h’a’reketlerdegi ayrэqsha jag’daylardan qorg’aw h’akqэnda ( 1996-jэl 20-avgust) nэzamэ 5-bo’lim h’a’m 27 baptan ibarat. Nэzam xalэqtэ h’a’m aymaqlardэ ta’biyiy h’a’m texnogin qa’siyetli ku’tilmegen jag’daylar ju’z beriwi h’a’m rawajlanэwэnэn’ aldэn alэw ayrэqsha jag’daylar keltiretug’эn shэg’эndэlardэ kemeytiriw h’a’m ayrэqsha jag’daylardэ retlestiriwde maqset etip qoyg’an.

Puxaralэq qorg’anэw tuwralэ nэzam (2000-jэl 26-may) 4 bo’lim 23 baptan ibarat, jol nэzam puxaralэq qorg’anэw salasэndagэ tiykarg’э wazэypalardэ olardэ a’melge asэrэwdэn’ h’uquqэy tiykarlarэn ma’mleket organlarэnэn’ h’a’m mamleketlerinin’ ruxsatnamalarэn O’zbekistan Respublikasэ puxaralэq h’uquq h’a’m erkinliklerin sonday-aq puxaralэq qorg’anэw ku’shleri miynetlerin belgileydi.

Adamnэn’ immunetet jetispewshiligi verusэ menen keseleniwinin’ aldэn alэw tuwralэ nэzamэ (1999-jэl 19-avgust) 13baptan ibarat. Nэzamda A.Э.V\ A.Э.Э.S keseliginin’ aldэn alэw salasэndag’э ma’mleket tamiynatэ keseliktin’ aldэn alэw boyэnsha xэzmetlerdi a’melge asэrэwda ju’zege keletugэn munasebetlerdi ta’rtipke salэwdan ibarat. Awэl xojalэq o’simlikler zэyankesler h’a’m jabayэ sho’plerden qorg’aw tuwralэ (2000-jэl 31-avgust) nэzamэ 28 baptan ibarat. Usэ nэzamnэn’ maqsetti awэl xojalэq o’simliklerin zэyan kesler keselikler h’a’m jabayэ sho’plerden qorg’awdэn’ insan den sawlэg’эna a’trap ta’biyiy ortalэqa zэyanlэ ta’sirinin’ aldэn alэw menen baylanэslэ mu’na’sebetlerdi ta’rtipke salэw.

Terrorizimge qarsэ guress tuwralэ (2000-jэlэ 15-dekabr) nэzam 6 bo’lim 31 baptan ibarat. Usэ nэzamnэn’ maqseti terrorizimge qarsэ gu’res salasэndagэ mu’na’sebetlerdi ta’rtipke salэwdan ibarat.

Nэzamnэn’ tiykarg’э wazэypasэ adam jamiyet h’a’m ma’mleket suvereniteti h’a’m aymaqlэq milliy tatэwlэqtэ saqlawdan ibarat. Qa’wipli islep shэg’arэw (2006 jэl 28 sentyabr) nэzamэ 23 baptan ibarat. Nэzamnэn’ maqsekti qa’wipli islep shэg’arэw obektlerinin’ sanaat qa’wipsizligi salasэndag’э mu’na’sebetlerden ibarat. Tasqэnlar, sel ag’эmlarэ qar ko’shiwi, jer silkiniw, jer ko’shiw jag’daylarэ menen baylanэslэ ayrэqsha jag’daylardэn’ aldэn alэw h’a’m olardэn’ a’h’betlerin tamamlaw barэsэndagэ shara ilajlar tuwralэ (2007-jэl 19-fevral PK-585 sanlэ) nэzam tasqэnlar, sel ag’эmlar, qar ko’shiw h’a’m ko’shikler menen baylanэslэ islerdi o’z waqtэnda na’tiyjesi alэp barэw sonday-aq olardan aqэbetlerin waqtэnda tez pa’t penen tamamlaw maksetinde qabэl etiledi.

O’zbekistan Respublikasэ ayrэqsha jag’daylardan qorg’awg’a qaratэlg’an ma’mleketlik didimi h’aqqэnda qarar ( 1997-jэl 23-dekabr 558-sanlэ).

Qarar menen O’zbekistan Respublikasэ ayrэqsha jag’daylardan aldэn alэw h’a’m h’a’reket etiw ma’mleketlik dizimi (R.Q.M.D) tuwralэ nэzamda h’a’m onэn’ du’zilmesi tastэyqlang’an ministirilk h’a’m ma’mleketlerdin’ xalэqtэ h’a’m aymaqlardэ ku’tilmegen jag’daylardan qorg’aw boyэnsha funktsiyalar keltirilgen.

O’zbekistan Respublikasэ qalkэn ayrэqsha jag’daylardan qorg’awg’a tayarlaw tartibi tuwralэ (1998-jэl 7-oktyabr) 127-sanlэ qarar. Qarar ma’mleket xalэk h’a’m aymag’эn ta’biyiy h’a’m texnogin qa’siyetli ayrэqsha jag’daylardan qorg’aw dizimin bekkemlew maqsetinde qabэl etilgen. Qararg’a kirispe tiykarэnda xalэqtэ ayrэqsha jag’daylardan qorg’aw salasэnda tayarlaw ta’rtibi tuwralэ nэzam O’zbekistan Respublikasэ xalkэn ayrэqsha jag’daylardan qorg’aw tiykarэnda sonday-aq ku’tilmegen jag’daylarda h’a’reket etiwge tayarlawdэn’ tiykarg’э wazэypalarэn tu’rlerin h’a’m usэllarэn belgileydi.

Ta’biyiy texnogin h’a’m ekologiyalэq tu’stegi ayrэqsha jag’daylardэn’ klassifikatsiyasэ tuwralэ nэzam (1998-jэl 27-oktyabr 145 sanlэ) nэzam menen tastэyqalang’an klassifikatsiyag’a muwapэq ku’tilmegen jag’daylar payda bolэw sebeplerine ko’re: texnogin, ta’biyiy h’a’m ekonomikalэq qa’siyetli usэ jag’daylarda zэyan ko’rgen adamlar sanэna zэyanlar mug’darэna h’am ko’lemlerine qarap lakol aymaqlэq respublika h’a’m transshэqlardэ tu’rlerge bo’linedi.

O’zbekistan Respublikasэ adamlar h’a’m h’aywanatlardэn’ qutэrэw keseligine qarsэ gu’resiwdi ku’sheytiriw sharalarэ tuwralэ (1996-jэl 18-yanvar 32 sanlэ). Adamlar h’a’m h’aywanatlardэn’ qutэrэw keseligine qarsэ gu’res sharalarэnэn’ na’tiyjeligin arttэrэw sonday-aq xalэq jasaytugэn orэnlarda iyt, pэshэq h’a’m basqada uy h’aywanlardэn’ saqlayadэ ta’rtipke salэw maqsetinde qabэl etilgen.

Galabalэq kesheler o’tkeriw qag’эydalarэn tastэyqlaw tuwralэ (2003-jэl 13-fevral 15 sanlэ) O’zbekistan Respublikasэ aymag’эnda g’alabalэq kesheler o’tkeriw wakэtэnda ja’miyet qa’wipsizligin ta’miynlew h’a’m ta’rtip saqlaya maqsetinde qabэl etilgen.

Ayrqsha jag’daylardэ so’z etiw h’a’m aldэn alэw ma’mleketlik da’stu’rin tastэyqlaw tuwralэ (2007-jэl 3-aprel 71 sanlэ). Ku’tilmegen jag’daylardэn’ aldэn alэw aqэbetlerin retlestiriw salasэndag’э alэp barэlg’an islerdin’ na’tiyjeliligin asэraw maqsetinde qabэl etilgen.

Kurs joybarǵa juwmaqlaw

Meniń kurs joybar jumisimdi kaltsinatsiyalang’an soda islep shig’ariwda zamanago’y texnologiyalardan paydalanip orinladim.

kurs joybar jumisimda distillyatsiya protsessii tiykarlari tuwrisinda aytilip, tan’lang’an texnologiyaliq sxemag’a tiykarlar keltiredi.

Kaltsenatsiyalang’an soda islep shig’ariw texnikasi xa’m usillari teren’ u’yrenildi.

Kirisiw bo’liminde kaltsenatsiyalang’an sodanin’ qollaniliwi, islep shig’ariwdin’ rawajlaniwi, pitkeriw aldi praktikasi o’tkizilgen zavod h’aqqinda aytildi.

Texnologiyaliq bo’limde bolsa tiykarg’i qurilmalar, shiyki zatlar h’a’m kaltsinatsiyalang’an soda aliwdin’ usillari salistirildi h’a’m texnologik sxema tan’landi.

Protsesstin’ tiykarg’i apparat esaplari, materialliq h’a’m jilliliq esaplari islep shig’ildi. Tiykarg’i qurilmalar spetsifikatsiyati sol sebepten, qorshag’an ortaliqti qorg’aw, kaltsinatsiyalang’an soda islep shig’ariw qorshag’an ortaliqqa ta’sir qilatug’in zatlar h’a’m olardi ziyansizlandiriw h’aqqinda aytilip o’tiledi.


PAYDALANILG’AN A’DEBIYaTLAR

1. 
   Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 20 апрелдаги “Олий таълим тизимини янада ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги ПҚ-2909-сон қарори билан тасдиқланган “2017-2021 йилларда олий таълим тизимини тубдан такомиллаштириш бўйича комплекс чора-тадбирлар”нинг 7-банди.
   
2. 
   Мирзиёев Ш.М. Буюк келажагимизни мард ва олижаноб халқимиз билан бирга қурамиз. Мазкур китобдан Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг 2016 йил 1 ноябрдан 24 ноябрга қадар Қорақалпоғистон Республикаси, вилоятлар ва Тошкент шаҳри сайловчилари вакиллари билан ўтказилган сайловолди учрашувларида сўзлаган нутқлари ўрин олган. Ш.М.Мирзиёев. – Тошкент: “Ўзбекистон”, 2017. – 488 б.
   
3. 
   S.A.Karashennikov «Texnologiya sodi-iz ximiya» 1988-jil.
   
4. 
   I.D.Zaytsev, G.A.Tkor,M.D.Smaev «Proizvodstva soda» izd «Ximiya» 1988-jil.
   
5. 
   I.A. Shokin, S.A.Karashennikov «Texnologiya soda» izd ximiya 1975.
   
6. 
   S.A.Karashennikov «Texnologiya kaltsenerovaniy soda i oshishennogo bikarbonat natriy iz visshaya shkola» 1985-g.
   
7. 
   Texnologicheskix reglamenti KSS.
   
8. 
   P.Raximova, T.Tursinov, a.Azimov «Meh’natni muh’ofaza qilish» Toshkent.
   
9. 
   Petrov. P.V. «Oborudavaniya sodavix zavodov».
   
10. 
    «Meh’nat kodeksi tug’risida» O’zbekiston Respublikasi Qonuni Toshkent 26-may 1998-yil.
    
11. 
    «Meh’nat muh’afazasi tug’risidagi» O’zbekiston Respublikasi Qonuni Toshkent 6-may 1993-jil.